Við erum hópur nemenda í Þýskalandi og viljum vita hvaðan orðið "kónguló" kemur?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Við erum hópur nemenda í Þýskalandi og viljum vita hvaðan orðið "kónguló" kemur?
Köngulóarinnar er snemma getið í íslenskum fornbókmenntum. Í Hervarar sögu og Heiðreks konungs, einni fornaldarsagna, koma fram myndirnar köngurváfa, könguróa og kongvefja í mismunandi uppskriftum en erfitt er að skera úr um sérhljóðana í gömlum handritum. Tína mætti til fleiri myndir úr fornum handritum en rúmið leyfir það ekki.

Ýmislegt má finna í gömlum orðabókum. Í orðabók Guðmundar Andréssonar, sem er elst útgefinna íslenskra orðabóka frá 1683 finnast myndirnar göngurvofa, göngukona, kongu-, kóngu- eða könguló og kongur-, kóngur- eða köngurvofa en þarna er einnig erfitt að meta hvort lesa eigi o, ó eða ö. Í orðabókarhandriti Jóns Ólafssonar úr Grunnavík, ritara Árna Magnússonar handritasafnara, sem hann safnaði til 1734–1779 koma fyrir myndirnar konguló, kónguló, köngurrófa, klungurvofa, kunguló, göngurófa og gönguvofa en Jón greinir á milli o, ó og ö.

Í orðabók Björns Halldórssonar, sem gefin var út 1814, eru flettimyndirnar köngulló, köngulvofa, konúngvofa og gaunguló.

Ýmislegt er að finna í seðlasöfnum Orðabókar Háskólans í dæmum úr prentuðum bókum. Örfáar heimildir eru um forliðinn köngul-, kongul- eða kóngulló og öll frá miðri 20. öld. Mun fleiri eru með forliðinn köngu-, kongu- eða kónguló. Elst þeirra er úr Guðbrandsbiblíu frá 1584. Þar er ekki gerður greinarmunur á sérhljóðunum og í dæminu stendur „Konguloar Vefu“. Í sálmaþýðingu frá 17. öld kemur fyrir „Kongulooar Vefnad“ og er þar greinilega greint á milli o og ó (oo). Mörg fleiri afbrigði eru með k-. Þar má nefna kongulófa, kongulvofa, köngur-, kongur- eða kóngurló, kongurófa, kóngur- og köngurváfa og kögurvofa.

Allmargar myndir eru einnig með göngu- í forlið en með mismunandi viðliðum. Í gamalli öfugmælavísu kemur til dæmis fyrir orðmyndin gönguló: „Golþorsk sá eg grafa staf / gaungulóna skrifa bréf.“ Þar má nefna göngulóf í „göngulófar vefur“ og göngulófa í „gaunguloofu vef“. Í Guðbrandsbiblíu er einnig bæði að finna myndina gönguróf í „Gaungurofar vefur“ og göngurófa í „Gøngurofurnar vinna med sijnum høndum.“

Ég spurðist fyrir í útvarpsþætti um um íslenskt mál um nöfn á köngulónni fyrir allmörgum árum og fékk engin dæmi um orðmyndir með g-. Flestar heimildirnar voru um kónguló og könguló en fáeinir könnuðust við framburðarmyndina konguló. Ekki virtist hún vera staðbundin.

Í Íslenskri orðsifjabók Ásgeirs Blöndals Magnússonar (1989:538) er köngurváfa talin upprunalegasta myndin og hann telur hinar myndirnar ummyndanir úr henni. Dæmin úr fornu máli styðja þessa skoðun sem og heimildir úr nágrannamálum eins og til dæmis kongurvág í færeysku í merkingunni ‘köngulóarvefur’. En hvernig má þá skýra hinar myndirnar?

Myndir með köngul- að fyrri lið eru að öllum líkindum lagaðar að köngull ‘axleit fræblaðaskipan, fræblaðahylki’. Ef til vill er um eldgamla tvímynd að ræða við köngur- með mismunandi hliðar- og sveifluhljóð (l/r) í annarri samstöfu.

Myndir með kóng- má skýra á tvo vegu. Annars vegar að um framburðarmynd sé að ræða, ö verður ó á undan ng. Dæmi um slíkt eru einkum þekkt af Vestfjörðum. Hins vegar að hún hafi verið tengd við kóngur ‘lítill hnöttur, pípuhaus, tindur, hnúkur, kuðungur’. Myndin kóngur- fyrir köngur- hefur síðar verið misskilin og tengd orðinu kóngur ‘konungur’ og skýrir það konungvofa hjá Birni Halldórssyni. Myndin klungurvofa er einnig tilraun til skýringar á fyrri liðnum og sama er að segja um kringvefju. Vefur köngulóarinnar virðist ofinn í mörgum hringjum.

Orðmyndir með göngu(r)- virðast hafa verið nokkuð útbreiddar og dæmi um þær eru allt frá 17. öld. Breytingin verður til við það að fyrri liður hefur ekki þótt ljós og hefur orðið fyrir áhrif frá sögninni að ganga.

Þá er það síðari liðurinn. Elsta myndin –váfa er skyld sögninni að vefja, það er ‘sú sem vefur’. Viðliðurinn –vefja í kring-, kong-, köngurvefja er tilraun til skýringar og notaður til að mynda gerandnafn eins og –váfa. Dæmi um viðlið án v má skýra sem áhrif frá þriðju kennimynd sagnarinnar að vefa, það er ófum. Þar féll v brott á undan ó. Þar sem forliðurinn var köngul-, kongul-, kóngul- og viðliðurinn –óf, -ófa hafa orðaskilin hugsanlega færst til og fram komið myndirnar köngu-, kongu-, kóngu- lóf(a). Ekki er alveg ljóst hvernig fara skal með -f- milli sérhljóða, hvort þar er einungis um ritháttarmynd að ræða.

Myndin –rófa er sennilega í sumum tilvikum sett í samband við nafnorðið rófa ‘hali, skott’.

Aðeins ung dæmi fundust um köngur-ló, með r, í rimáli og tel ég að um stafsetningarmynd sé að ræða.

Hafi einhverjir áhuga á að lesa nánar um köngulóna get ég bent á grein mína „Könguló“ í ritinu Íslenskt mál og almenn málfræði. 18. árg. (1996), bls. 193–209. Þar er margt nefnt sem ég sleppti hér.

Myndir

• File:Peter Nicolai Arbo-Hervors død.jpg - Wikimedia Commons. (Sótt 9.11.2018).
• Boris (4) | Edited in PicMonkey (mainly cropped and sharpene… | Flickr. (Sótt 9.11.2018).

---

Spurningin í fullri lengd hljóðaði svona:

Komið þið sæl, við erum hópur af nemendum í Tübingen í Þýskalandi sem er að læra íslensku. Og við vorum að spá í hvaðan orðið "kónguló" kemur. Bestu kveðjur, Ina, Katharina, Jeanette, Jasmin, Tabea og Carina

...