Voru Íslendingar rík þjóð árið 1918?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Voru Íslendingar rík þjóð árið 1918?
Íslendingar voru fátæk þjóð þegar heimsstyrjöldin fyrri hófst og enn fátækari þegar henni lauk. Hagur þeirra hafði reyndar farið batnandi allt frá lokum 19. aldar en samt voru þeir meðal fátækustu þjóða Vestur-Evrópu. Það var ekki fyrr en í heimsstyrjöldinni síðari að Ísland komst í hóp ríkustu landa heims.

Samanburður á ríkidæmi þjóða árið 1918 er erfiður vegna þess að þá var allt á hverfanda hveli í Evrópu vegna styrjaldarinnar, mannfall óskaplegt, eyðilegging mikil og efnahagur ríkja stórskaddaður. Mat á auðlegð og tekjum þjóða er því undirorpið mikilli óvissu. Í línuritinu hér að neðan er samanburður á landsframleiðslu á mann á Íslandi og öðrum Norðurlöndum 1910–1930. Á því má sjá að Íslendingar voru fátækastir allra Norðurlandaþjóða árið 1918 að undanskildum Finnum sem áttu í miklum efnahagsþrengingum af völdum borgarastríðs og sjálfrar heimsstyrjaldarinnar. Það er athyglisvert að Ísland er ekki nema hálfdrættingur á við móðurlandið Danmörku á fullveldisárinu 1918. Línuritið sýnir einnig að öll Norðurlöndin verða fyrir skakkaföllum í stríðinu, fyrstu eitt til tvö árin eru að vísu hagfelld en svo sígur á ógæfuhliðina og nær efnahagslífið botni árið 1918.

Af hverju voru Íslendingar svona fátækir í samanburði við íbúa annarra Norðurlanda? Svarið er ekki einfalt, en ein meginskýringin er sú að enn stundaði stór hluti þjóðarinnar atvinnu sem gaf lítið í aðra hönd miðað við þá búskaparhætti og tækni sem þá tíðkuðust. Þetta á sérstaklega við um landbúnað sem næstum 60% þjóðarinnar höfðu atvinnu af. Hvergi á Norðurlöndum var landbúnaður eins stór þáttur í atvinnulífi ef undan er skilið Finnland, en einmitt þar var landsframleiðsla álíka lítil og á Íslandi.

Á styrjaldarárunum skertust lífskjör mikið. Verðbólga, vöruskortur, óhagstæð kjör utanlandsverslunar og atvinnuleysi lögðust á eitt um að breiða út fátækt í landinu. Afskipti Breta af Íslandsmálum gerðu illt verra. Landsframleiðsla á mann féll úr 538 kr. 1913 í 419 kr. 1918 og nam því samdráttur hennar á stríðsárunum 22%. Hundruð fjölskyldna í kaupstöðum þurftu sérstaka hjálp yfirvalda til að geta framfleytt sér á fullveldisárinu 1918. Gífurleg röskun varð á tekjuskiptingu í landinu. Talið er að kaupmáttur launa verkafólks hafi skerst um 30% og yfirleitt fóru þeir sem lifðu á launatekjum illa út úr stríðinu. Meira að segja embættismenn, sem voru hálaunahópur í samfélaginu, kvörtuðu sáran yfir kjörum sínum. Á hinn bóginn græddu þær stéttir sem höfðu vörur að selja og við stórhækkun á verðlagi myndaðist stríðsgróði. Bændur nutu hækkandi afurðaverðs 1914 og 1915 en eftir það snöggversnuðu hagir þeirra. Útgerðarmenn nutu aðeins lengur hagstæðra viðskiptakjara en einkum var það þó verslunarstéttin, sér í lagi heildsalar, sem græddi mikið á stríðsárunum.

Myndir:

• Línurit: Guðmundur Jónsson, Hagvöxtur og iðnvæðing. Þróun landsframleiðslu á Íslandi 1870-1945. Sérrit Þjóðhagsstofnunar 3 (Reykjavík: Þjóðhagsstofnun 1999), bls. 335–336, 370–371, 386–387.
• Maður rekur sauðfé á Hverfisgötu, 1920-1930 | 1920-1930, mað… | Flickr. (Sótt 12.10.2018).

...