Hvaðan kemur orðatiltækið að "gjalda rauðan belg fyrir gráan"?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvaðan kemur orðatiltækið að "gjalda rauðan belg fyrir gráan"?
Í heild sinni hljóðaði spurningin svona:

Hvaðan kemur orðatiltækið að "gjalda rauðan belg fyrir gráan" sem er víst úr Brennu Njáls sögu og einnig til sem "að gjalda bláan belg fyrir gráan".

Orðatiltækið að gjalda einhverjum rauðan belg fyrir gráan merkir að 'hefna sín rækilega á einhverjum' og er, eins og fram kemur í fyrirspurninni, gamalt í málinu. Í Njáls sögu fara fram orðaskipti milli Njálssona og Hrapps Örgumleiðasonar. Skarphéðinn mælti: „Skiptum ekki orðum við Hrapp, en gjöldum honum rauðan belg fyrir gráan.“ Þá mælti Hrappur: „Þegi þú, Skarphéðinn; ekki skal ég spara að bera mína öxi að höfði þér.“ (ÍF XII:228–229 stafsetningu breytt). Af þessum orðaskiptum má sjá að þeir Skarphéðinn og Hrappur eru tilbúnir að takast á með vopnum og má þá búast við blóðsúthellingu. Belgur merkir hér 'skinn' og rauði liturinn vísar hér líklega til blóðsins. Grátt skinnið verður rautt af blóði. Lýsingarorðið grár er notað í neikvæðri merkingu í ýmsum orðatiltækjum, til dæmis bæta gráu ofan á svart ‘gera illt verra’, eiga e-m grátt að gjalda ‘eiga einhverjum illt að launa’ (sbr. Halldór Halldórsson 1968:196, Jón G. Friðjónsson 2006:270).

Í fyrirspurninni er einnig vísað í söguna Sýður á keipum eftir Jón Trausta þar sem fram kemur orðasambandið gjalda bláan belg fyrir gráan. Þar stendur:

Veistu, hvers vegna ég er svona hnýttur? - Það er eftir manna hendur. Ég var ódæll og ófyrirleitinn, þegar ég var ungur, og í sífelldum erjum og áflogum. Loks fékk ég eitt sinn bláan belg fyrir gráan. Það var úti á víðavangi, og ég hefi engum manni frá því sagt. Ég skreiddist heim og í rúmið, lá lengi og stóð loks upp svona hnýttur.

Þarna er sama hugmynd að baki nema Jón Trausti breytti lítillega og notaði bláan lit, sem vísa á til marbletta, í stað þess rauða sem vísar til blóðs.

Heimildir:

• Halldór Halldórsson. 1968. Íslenzkt orðtakasafn. Almenna bókafélagið, Reykjavík.
• ÍF XII: Brennu-Njáls saga. Einar Ólafur Sveinsson gaf út. Íslenzk fornrit. XII. bindi. Reykjavík 1954.
• Jón G. Friðjónsson. 2006. Mergur málsins. Íslensk orðatiltæki. Uppruni, saga og notkun. Mál og menning, Reykjavík.
• Jón Trausti. Sýður á keipum. www.snerpa.is/net/sma/keipum.htm.

Myndir:

• Free photo Sport Mma The Ring Mixed Martial Arts Japan Shooto - Max Pixel. (Sótt 5.09.2017).
• File:Discharge Bruising One.jpg - Wikimedia Commons. (Sótt 5.09.2017).

...