Hvað er vitað um eldgos í Heklu fyrir landnám?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað er vitað um eldgos í Heklu fyrir landnám?
Fyrir rúmlega 7000 árum hófst saga þeirrar Heklu sem við þekkjum nú. Um elsta þekkta gosið er fjallað sérstaklega í svari við spurningunni Hvenær gaus Hekla fyrst? Gossaga næstu 4000 ár einkenndist af stórum plinískum þeytigosum með löngu millibili. Aðeins er vitað um átta gjóskulög á því tímabili, en líklega eru þau eitthvað fleiri. Tvö þeirra, Hekla-4, um 4300 ára, og Hekla-3, um 3000 ára, eru meðal mestu gjóskulaga sem myndast hafa síðan ísa leysti. Gjóskufall í hvoru gosi var alls 10-12 rúmkílómetrar, þar af 7-8 rúmkílómetrar af nýfallinni gjósku á landi.^[1] Hún féll yfir um fjóra fimmtu hluta landsins og barst einnig til meginlands Evrópu.^[2] Mesta mælda þykkt er rúmir sex metrar í um átta kílómetra fjarlægð frá háfjallinu.

Mjög fínkorna gjóska neðst í gjóskulaginu Hekla-4 bendir til áhrifa utanaðkomandi vatns á tætingu kvikunnar. Fyrsti hluti þeytigossins gæti því hafa verið freatóplinískur. Í byrjun þessara gosa var kísilhlutfall kvikunnar mjög hátt, 74 og 71%, en lækkaði eftir því sem á gosin leið, og var 57% eða minna í lokin. Litur gjóskunnar breytist með minnkandi kísilmagni úr hvítu í gulbrúnt, grábrúnt og loks svart. Ummerki gjóskuflóða hafa ekki fundist, og því er ólíklegt að stórfelld flóð hafi orðið í þessum gosum. Þá er jafnframt ósennilegt að kvikustreymi hafi farið yfir 300.000 tonn eða 500.000 rúmmetra af gjósku á sekúndu, því að þá skiptir gosið um ham og sendir hluta gosefna frá gosopi sem gjóskuflóð. Sé gert ráð fyrir 100.000 rúmmetrum á sekúndu að meðaltali, gætu þessi miklu gos hafa varað rúman sólarhring. Líklegt er að gosmekkirnir hafi verið yfir 30-35 kílómetrar á hæð þegar gosin voru í hámarki.

Í þriðja mesta gosinu á þessu 4000 ára tímabili, Heklu-S fyrir um 3900 árum, barst hluti gosefna frá Heklu sem eðjuflóð.^[3] Minna er vitað um hraun frá þessum tíma vegna yngri hraunaþekju, og því er ekki vitað hvort þau runnu í lok þeytigosanna, en brot úr ísúru og súru bergi í gjóskulaginu Hekla-4 benda til að hraun með þeirri efnasamsetningu hafi komið upp í gosum í megineldstöðinni fyrir meira en 4300 árum.^[4] Ljóst er þó að basalteldvirkni hélt áfram á suðvesturhluta Heklukerfisins fram undir það að gjóskulagið Hekla-4 féll fyrir um 4300 árum, en upp úr því færðist basalteldvirknin á sprungurein Vatnafjallakerfisins um tíma.^[5]

Næstu 2000 árin eftir stórgosið sem myndaði gjóskulagið Heklu-3, allt fram undir norrænt landnám á níundu öld, einkenndust af minni gosum sem hófust með plinísku eða lág-plinísku þeytigosi og skildu eftir sig allstór gjóskulög. Flestum eða öllum gosunum gæti hafa lokið með hraunrennsli líkt og á sögulegum tíma, ef marka má kísilinnihald efst í gjóskulögunum. Gosvirkni Heklu virðist hafa breyst eftir gosið sem myndaði gjóskulagið Heklu-3, og vera má að þá hafi upphleðsla fjallsins hafist fyrir alvöru.^[6] Alls eru þekkt um 30 gjóskulög frá þessu tímabili, sem skipta má í þrjú gosskeið, en hlé milli gosa eru mjög mislöng, frá 15 árum upp í 300 ár.^[7] Elsta gosskeiðið einkennist af súrri til ísúrri kviku og tvílitum gjóskulögum, ljósleitum að neðan en dökkum ofan til, yfirleitt 0,3-0,7 rúmkílómetrar, reiknuð sem nýfallin gjóska. Níu slík gos urðu á 500 ára tímabili, að meðaltali á 55 ára fresti. Næsta gosskeið einkennist af ísúrri kviku og minni einlitum dökkum gjóskulögum, en það yngsta af basaltkviku og dökkum lögum. Basísku gjóskulögin eiga vafalítið upptök á Heklusprungureininni þar sem virkni hófst á ný bæði suðvestan og norðaustan Heklu. Í einu síðasta gosi fyrir landnám runnu Sölvahraun og Taglgígahraun,^[8] og Valagjá hefur að líkindum orðið til í sprengigosi á svipuðum tíma. Basalteldvirkni hélt áfram á Vatnafjallasprungureininni, en Hekla sjálf tók sér nokkurra^[9] alda hlé.

Tilvísanir:

1. ^ Guðrún Larsen og Sigurður Þórarinsson, 1977. H-4 and other acid Hekla tephra layers. Jökull, 27, 28-46. Guðrún Sverrisdóttir, 2007. Hybrid magma generation preceding Plinian silicic eruptions at Hekla, Iceland: Evidence from mineralogy and chemistry of two zoned deposits. Geological Magazine, 144, 643-659.
2. ^ Persson, C., 1971. Tephrochronolocial investigations of peat deposits in Scandinavia and on the Faroe Islands. Sveriges Geologiska Undersokning Årsbok, 65, 1-34. Dugmore og fleiri, 1995. Seven tephra isochrones in Scotland. The Holocene, 5, 257-266.
3. ^ Elsa G. Vilmundardóttir og Árni Hjartarson, 1985. Vikurhlaup í Heklugosum. Náttúrufræðingurinn, 54, 17-30. Guðrún Sverrisdóttir og fleiri, 2006. Selsundsvikurinn og hinn forni Heklugígur. Raunvísindaþing, EO5. Háskóli Íslands, Askja 3.-4. mars 2006. Ágrip www.theochem.org/Raunvisindathing06/utdraettir/gsv-is.pdf.
4. ^ Ingunn M. Þorbergsdóttir, 1999. Úr iðrum Heklu. Kornastærð, bergbort og kornalögun glerfrauðs í gjóskulaginu Hekla-4. B.S.-ritgerð við Háskóla Íslands.
5. ^ Sveinn P. Jakobsson, 1979. Petrology of Recent Basalts of the Eastern Volcanic Zone, Iceland. Náttúrfræðistofnun Íslands, Acta Naturalia Islandica, 26, 1-103. Haukur Jóhannesson og Sigmundur Einarsson, 1992. Hekla, fjall með fortíð. Náttúrufræðingurinn, 61, 177-191. Olgeir Sigmarsson og fleiri, 1992. Origin of silicic magma in Iceland revealed by Th isotopes. Geology, 19, 621-624.
6. ^ Guðrún Larsen og Elsa G. Vilmundardóttir, 1992. Tvílit gjóskulög austan Heklu: H-X, H-Y, H-Z. Vorráðstefna Jarðfræðafélags Íslands, Yfirlit og ágrip, 28-30.
7. ^ Bryndís G. Róbertsdóttir og fleiri, 2002. 30 gos í Heklu og nágrenni á tímabilinu 2980-850 cal. BP. Vorráðstefna Jarðfræðafélags Íslands 15. apríl 2002. Ágrip erinda og veggspjalda. Jarðfræðafélag Íslands, Reykjavík, 12.
8. ^ Sigurður Þórarinsson, 1968. Heklueldar. Sögufélag, Reykjavík. Ingibjörg Kaldal og Elsa G. Vilmundardóttir, 1986. Jarðgrunnskort: Búrfell-Langalda 3540 J. Orkustofnun og Landsvirkjun, Reykjavík.
9. ^ Haukur Jóhannesson og Sigmundur Einarsson, 1992. Hekla, fjall með fortíð. Náttúrufræðingurinn, 61, 177-191. Olgeir Sigmarsson og fleiri, 1992. Origin of silicic magma in Iceland revealed by Th isotopes. Geology, 19, 621-624.

---

Þetta svar er úr bókinni Náttúruvá á Íslandi: Eldgos og jarðskjálftar (2013) og birt með góðfúslegu leyfi. Það er lítillega aðlagað Vísindavefnum.

Myndir:

• Íslensk eldfjallavefsjá. (Sótt 14.04.2023).

Upprunalega spurningin var: Hvað er vitað að Hekla hafi gosið oft og á hvaða árum?...