Stefnir í að afgangur af ríkisfjármálum á þessu ári verði meiri en allur uppsafnaður halli frá 2009-2013?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Stefnir í að afgangur af ríkisfjármálum á þessu ári verði meiri en allur uppsafnaður halli frá 2009-2013?

Athugasemd ritstjórnar Vísindavefsins

Þetta svar tilheyrir staðreynda- og samfélagsvakt Vísindavefsins.

Það sama gildir um þessi svör og önnur á Vísindavefnum. Þau eru skrifuð af nafngreindum höfundum sem bera ábyrgð á efni svarsins.

Lesandi sem telur svari áfátt getur bent ritstjórn á það og er svar þá lagfært ef höfundur fellst á það.

---

Spurningin í heild sinni hljóðar svo:

Mánudaginn 15. ágúst segir Bjarni Benediktsson, fjármála- og efnahagsráðherra, eftirfarandi á Alþingi: „Á þessum vanda höfum við verið að taka með þeim hætti að á þessu ári stefnir í að afgangur á ríkisfjármálunum verði meiri en allur uppsafnaður halli vinstri stjórnarinnar frá 2009-2013.“^[1]

Kolbeinn Óttars­son Proppé, aðalfulltrúi í flokksráði vinstri grænna, gagnrýnir þessi orð Bjarna í skoðanagrein sem birtist á Vísi þann 18. ágúst undir fyrirsögninni: „Segðu satt, Bjarni“.^[2] Ég spyr: Segir Bjarni satt eða ekki?

Samkvæmt vef Alþingis sagði fjármála- og efnahagsráðherra eftirfarandi:

Hvert hefur verið verkefni þessarar ríkisstjórnar á kjörtímabilinu? Fyrst og fremst þurfti ríkisstjórnin í upphafi að beita sér fyrir því að samfélagið fengi viðspyrnu, að við lokuðum botnlausum fjárlagahalla sem var orðinn viðvarandi vandamál og að heimilin fengju síðan viðspyrnu til að vera alvöruþátttakendur í þessu samfélagi. Það gerðum við á upphafsdögum ríkisstjórnarinnar. Fjárlagagatinu var lokað sem var alger forsenda þess að við gætum hafið uppbyggingarskeið að nýju.

Það er svo sem alveg rétt sem sagt hefur verið, öll hefðum við gjarnan viljað setja meiri fjármuni hér og hvar í velferðarkerfið. Við hefðum svo gjarnan ekki viljað þurfa að glíma við niðurskurðinn á almannatryggingabótunum sem vinstri stjórnin leiddi yfir þá sem á þær þurfa að treysta. Við hefðum helst ekki viljað þurfa að fresta tækjakaupaáætlun og svo framvegis eins og gert hefur verið á undanförnum árum.

Á þessum vanda höfum við verið að taka með þeim hætti að á þessu ári stefnir í að afgangur á ríkisfjármálunum verði meiri en allur uppsafnaður halli vinstri stjórnarinnar frá 2009-2013. Að öllum líkindum verður meiri afgangur á þessu ári en allur uppsafnaður halli vinstri stjórnarinnar. Þetta gefur okkur viðspyrnu og tækifæri til að horfa til framtíðar og spyrja okkur: Hvernig förum við að því að byggja aftur upp betri heilbrigðisþjónustu en við höfum þurft að sætta okkur við á undanförnum árum? Hvernig förum við að því að mæta betur markmiðum okkar gagnvart eldri borgurum, öryrkjum og öðrum þeim sem við erum sammála um að helst þurfi á hjálparhönd að halda? Það birtist í okkar langtímaáætlun.

Hugtökin „halli á ríkisfjármálum“ og „afgangur á ríkisfjármálum“ vísa oftast til svonefnds tekjuafgangs eða tekjuhalla ríkissjóðs (e. net lending/borrowing of central government). Tekjuafgangurinn kemur fram sem mismunar hreins sparnaðar (e. net operating balance) annars vegar og fastafjárútgjalda (e. net acquisition of nonfinancial assets). Til fastafjárútgjalda teljast fjárfestingar ríkissjóðs að frádregnum afskriftum en viðbættum fjármagnstilfærslum.

Hugtakið hreinn sparnaður lýsir ágætlega hvort tekjöflunarkerfi ríkissjóðs skili nægum tekjum til að standa undir samtímaútgjöldum. Sé tekjuafgangur ríkissjóðs jákvæður er ríkissjóður að draga til sín meira fé frá öðrum þátttakendum í efnahagslífinu en hann skilar til baka í formi rekstrarútgjalda og fjárfestingar.

Hagstofa Íslands og Fjársýsla ríkisins/Fjármála- og efnahagsráðuneytið birta upplýsingar um hreinan sparnað og tekjuafgang ríkissjóðs. Hagstofan birtir upplýsingar sínar meðal annars í Hagtíðindum, en Fjársýslan og ráðuneytið í ríkisreikningi og fjárlagafrumvarpi. Vinna beggja þessara stofnana byggir að stofni til á sömu skilgreiningum á flokkun tekna og gjalda. Fyrir kemur að Hagstofan túlki samninga með öðrum hætti en Fjársýslan og Fjármála- og efnahagsráðuneytið sem skýrir mismun sem getur verið milli talna sem þessar stofnanir birta. Til dæmis eru Hagstofan og Fjármála- og efnahagsráðuneytið ekki sammála um hvort flokka skuli framkvæmdir við Vaðlaheiðargöng sem ríkisframkvæmd eða sem einkaframkvæmd.

Bókhald ríkissjóðs er jafnan sett fram á rekstrargrunni, það er að segja útgjöld eru bókuð þegar til þeirra er stofnað hvort heldur greiðsla hefur átt sér stað eða ekki. Sömuleiðis eru tekjur bókaðar þegar krafa verður til. Þannig eru skatttekjur sem lagðar voru á árið 2015 allar taldar sem ríkissjóðstekjur árið 2015 hvort heldur skattþegninn hafi staðið í skilum með skattaskuld sína á því ári eða ekki. Stöðugleikaframlag erlendra kröfuhafa vegna uppgjörs við slitabúa föllnu bankanna að upphæð 336,6 milljarðar króna tekjufærist á fyrri hluta árs 2016 þó svo raunveruleg inngreiðsla í ríkissjóð sé aðeins nálægt 1/5 af þeirri upphæð.

Auk upplýsinga um hreinan sparnað og tekjuafgang á rekstrargrunni birtir Fjármála- og efnahagsráðuneytið upplýsingar um greiðsluafkomu ríkissjóðs á greiðslugrunni með (ójöfnu) millibili. Líkja má greiðslugrunnsuppgjöri ríkissjóðs við sjóðsstreymisuppgjör einkafyrirtækis. Þá er einvörðungu litið til innheimtra tekna og greiddra gjalda. Til dæmis kemur fram í skýrslu fjármálaráðuneytisins frá 6. október 2016 að stöðugleikaframlag sem greitt er á árinu 2016 sé 68 milljarðar króna.

Tafla 1: Rekstrarreikningur ríkissjóðs 2008-2015 miðað við tölur frá Hagstofu Íslands. Tölur eru í milljónum króna.

	Heildar- tekjur (1)	Rekstrar- útgjöld (2)	Hreinn sparnaður (1-2)	Fastafjár- útgjöld (31)	Tekjuafgangur eða halli (1-2-31)
2008	479.148	652.745	-173.597	20.278	-193.876
2009	450.278	558.919	-108.641	19.787	-128.428
2010	474.717	611.728	-137.011	9.783	-146.793
2011	497.094	589.343	-92.249	4.308	-96.557
2012	545.548	602.954	-57.406	943	-58.349
2013	584.545	613.595	-29.050	4.454	-33.503
2014	686.128	661.988	24.140	7.842	16.298
2015	692.377	686.358	6.019	11.966	-5.947

Tafla 2: Tekjujöfnuður ríkissjóðs 2008-2015 miðað við tölur frá Fjársýslu ríkisins og Fjármála- og efnahagsráðuneytinu. Tölur eru í milljónum króna.

	Tekjujöfnuður (ríkisreikningur)	Tekjujöfnuður (greiðslugrunnur)
2008	-215.979	-199.184
2009	-139.264	-136.852
2010	-123.285	-69.097
2011	-89.424	-57.353
2012	-35.845	-40.459
2013	-732	-26.569
2014	46.404	36.321
2015	20.038	30.453

Tafla 3: Uppsafnaðir liðir. Tölur eru í milljónum króna.

	Hreinn sparnaður	Tekju- afgangur eða halli	Tekjujöfnuður (ríkisreikningur)	Tekjujöfnuður (greiðslugrunnur)
Uppsafnað 2009-2013	-424.357	-463.630	-388.550	-330.330
Uppsafnað 2014-2015	30.159	10.351	66.442	66.774
Uppsafnað 2009-2015	-394.198	-453.279	-322.108	-263.556

Í töflunum er safnað saman upplýsingum frá Hagstofu Íslands, Fjársýslu ríkisins og Fjármála- og efnahagsráðuneytinu. Birtar eru upplýsingar frá Hagstofu um heildartekjur, rekstrarútgjöld, hreinan sparnað, fastafjárútgjöld og tekjuafgang. Til samanburðar eru birtar tölur Fjársýslu ríkisins um tekjujöfnuð samkvæmt ríkisreikningi og tölur Fjármála- og efnahagsráðuneytis um tekjujöfnuð á greiðslugrunni.

Þar sem árið 2016 er ekki liðið liggja ekki fyrir tölur um niðurstöðu fyrir það ár. Tafla 3 sýnir að uppsafnaður hreinn sparnaður ríkissjóðs á árunum 2009 til 2013 var neikvæður um 424 milljarða króna. Sé litið til alls tímabilsins frá 2009 til 2015 er uppsafnaður hreinn sparnaður neikvæður um 394 milljarða króna. Hagstofan telur uppsafnaðan tekjuhalla á tímabilinu 2009 til 2013 nema 463,6 milljörðum króna og 453 milljörðum króna fyrir tímabilið 2009 til 2015. Samkvæmt ríkisreikningi var uppsafnaður tekjujöfnuður tímabilsins 2009 til 2013 neikvæður um 388,5 milljarða króna og uppsafnaður tekjujöfnuður alls tímabilsins 2009-2015 samtals neikvæður um 322 milljarða króna. Tekjujöfnuður á greiðslugrunni er talsvert frábrugðinn tekjujöfnuði á rekstrargrunni eins og sést á síðasta dálkinum í töflu 3.

Samkvæmt fjáraukalögum fyrir árið 2016 er talið að tekjuafgangur ríkissjóðs að meðtöldum bókfærðum tekjum af stöðugleikaframlögum muni nema 326 milljörðum króna. Sé litið fram hjá óreglulegum liðum á borð við stöðugleikaframlög (379 milljarðar króna) og greiðslur á lífeyrisskuld við Lífeyrissjóð starfsmanna ríkisins (83,5 milljarðar króna) má áætla að tekjuafgangur ríkissjóðs verði um 30,5 milljarðar króna.

Gera má ráð fyrir að fjármála- og efnahagsráðherra hafi haft tekjufærslu stöðugleikaframlaga slitastjórna föllnu bankanna í huga þegar hann setti fram fullyrðingu sína. Spurningin sem þarf að svara er því þessi: Er áætlaður afgangur ársins 2016 (326 milljarðar króna) hærri en uppsafnaður halli áranna 2009 til 2013 (389 milljarðar eða 464 milljarðar króna). Svarið við þeirri spurningu er nei.

Tölur vegna ársins 2008 eru hafðar með í töflu 1 og 2, þeim til hægðarauka sem telja að eðlilegt sé að hafa afkomu þess árs með þegar hruntímabilið er gert upp. Sé halla ársins 2008 bætt við tölurnar fyrir uppsafnaðan halla áranna 2009-2015 ásamt áætluðum afgangi vegna ársins 2016 verður niðurstaðan sú að uppsafnaður halli er á bilinu 212 til 321 milljarður króna, að teknu tilliti til stöðugleikaframlaganna. Hafa má í huga að af 194 milljarða króna tekjuhalla ríkissjóðs (Hagstofutölur) árið 2008 voru 192,2 milljarðar króna tilkomnir vegna yfirtöku ríkissjóðs á töpuðum veðlánum Seðlabanka Íslands. Á verðlagi í september 2016 jafngildir sú upphæð 260 milljörðum króna.

Tilvísanir:

1. ^ Fjármála- og efnahagsráðherra (Bjarni Benediktsson) (S) - Munnleg skýrsla forsætisráðherra um stöðu þjóðmála, ein umr. - Ræður - Þingtíðindi - Þingfundir og mál - Alþingi. (Skoðað 12.10.2016).
2. ^ Segðu satt, Bjarni - Vísir. (Skoðað 12.10.2016).

---

Viðbót við svarið (16.10.2016)

Fjármála- og efnahagsráðherra gerir athugasemd við svarið hér fyrir ofan, um réttmæti ummæla sem ráðherra lét falla á Alþingi 15. ágúst 2016. Athugasemdin birtist á Facebook-síðu Bjarna Benediktssonar 14. október 2016.

Staðreynda- og samfélagsvakt Vísindavefsins barst spurning um réttmæti fullyrðingarinnar þann 15. september og leitaði til Fjársýslu ríkisins, bæði til að afla upplýsinga um tekjuafgang/halla áranna 2009 til 2013 samkvæmt skilningi ríkisreiknings og eins til að afla upplýsinga um ætlaðan afgang ársins 2016. Svar barst frá Fjársýslunni þann 10. október. Fjársýslan afsakaði tafir á svörum og upplýsti að samráð hefði verið haft við Efnahags- og viðskiptaráðuneytið. Í svarinu kemur fram að uppsafnaður tekjuhalli ríkissjóðs, samkvæmt skilgreiningu ríkisreiknings, á árunum 2009 til 2013 hafi verið 387,8 milljarðar króna. Ennfremur kemur fram að afgangur ársins 2016 hafi verið áætlaður 345,6 milljarðar króna samkvæmt fjárlögum, en 325,8 milljarðar samkvæmt Frumvarpi til fjáraukalaga. Þá er bent á í svarinu að ætlað framlag til LSR séu 85,3 milljarðar króna.

Á þeim tíma sem ummæli fjármála- og efnahagsráðherra féllu, stóð vilji stjórnvalda til þess að ganga til samninga við stéttarfélög opinberra starfsmanna um breytingar á LSR. Inngreiðsla á skuldbindingar ríkissjóðs við A-deild LSR var meginstoðin í tilboði ríkisins gagnvart stéttarfélögum ríkisstarfsmanna. Í lok ágúst skrifaði formaður BHM-formönnum aðildarfélaganna bréf þar sem kemur fram að unnið sé að því í Fjármála- og efnahagsráðuneytinu að leggja A-deild LSR fé með framlagi á fjáraukalögum. Heildarsamtök stéttarfélaga opinberra starfsmanna undirrituðu síðan samkomulag þann 19. september sem fól í sér fyrirheit um umrætt framlag úr ríkissjóði til A-deildar LSR á árinu 2016.

Að þessu virtu verður að draga þá ályktun að á þeim tíma sem fjármála- og efnahagsráðherra lét ummæli sín falla hafi verið fullur ásetningur af hans hálfu að ráðstafa um 90 milljörðum króna til LSR á árinu 2016. Gera verður ráð fyrir því að ráðherra hefði hagað orðum og gjörðum með öðrum hætti í ágúst og september 2016 hefði hann vitað að snuðra myndi hlaupa á þráðinn varðandi það samkomulag sem var í burðarliðnum um miðjan ágúst og sem var undirritað þann 19. september, samanber einnig frumvarp til fjáraukalaga fyrir árið 2016.

Svar staðreynda- og samfélagsvaktarinnar miðast við þær upplýsingar sem unnið var með um miðjan ágúst 2016. Vel kann að vera að ráðherrann hafi ekki munað eftir fyrirhuguðu framlagi í LSR í ræðustólnum þann 18. ágúst, enda hendir slíkt besta fólk í hita leiksins. Það er mannlegt og einfaldast að viðurkenna slík mistök fremur en að fara langar krókaleiðir framhjá sannleikanum.

Eins og fram kemur svarinu hér fyrir ofan byggir mest allur áætlaður afgangur ríkissjóðs á árinu 2016 á jákvæðri stöðu einskiptisliða. Sama á við um halla ársins 2008, sem að miklu leyti var tilkominn vegna yfirtöku ríkissjóðs á tapi af veðlánum Seðlabanka Íslands. Halli áranna 2009 til 2013 var tilkominn vegna samdráttar í tekjum í kjölfar bankahrunsins 2008 og vegna aukinna útgjalda til atvinnuleysisbóta og annarra félagslegra tilfærslna. Hallinn hefði orðið mun meiri en raun ber vitni hefðu stjórnvöld, með aðstoð Alþjóða gjaldeyrissjóðsins, ekki gripið til margvíslegra ráðstafana til að styrkja tekjuhlið ríkissjóðs og draga úr útgjöldum. Þær aðgerðir hafa líklega ekki gert núverandi ríkisstjórn erfiðara fyrir.

Myndir:

• Althing - Wikipedia, the free encyclopedia. Myndrétthafi er Zinneke. Myndin er birt undir Creative Commons-leyfi. (Sótt 12.10.2016).
• Money | Peter | Flickr. Myndrétthafi er Peter. Myndin er birt undir Creative Commons-leyfi. (Sótt 12.10.2016).

...