Sólin Sólin Rís 10:17 • sest 16:10 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 21:40 • Sest 15:54 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 10:12 • Síðdegis: 22:46 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 03:46 • Síðdegis: 16:36 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 10:17 • sest 16:10 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 21:40 • Sest 15:54 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 10:12 • Síðdegis: 22:46 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 03:46 • Síðdegis: 16:36 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=
Forsíða Hugvísindi Málvísindi: íslensk Af hverju heita rúsínur þessu nafni?

Flokkun:

29.3.2016
Hugvísindi Málvísindi: íslensk

Af hverju heita rúsínur þessu nafni?

Guðrún Kvaran

Spurningin í heild sinni hljóðaði svona:
Af hverju heita rúsínur þessu nafni en aðrir þurrkaðir ávextir eru bara kallaðir t.d. þurrkaðir banananar, þurrkuð jarðarber o.s.frv.?

Orðið rúsína er tökuorð í íslensku yfir þurrkuð vínber. Elsta myndin er rúsín og kemur fyrir í Guðbrandsbiblíu 1584 (1Sam 25:18). Þá mynd notaði einnig Þorlákur Skúlason í biblíuþýðingunni 1644 og Steinn Jónsson í þýðingunni 1728 en í þýðingunni frá 1813 er komið orðið rúsína.

Hallgrímur Pétursson notaði myndina rúsín í kvæði og hún er einnig notuð í dómabók frá 1724:

Sikur rusjn og sveskur - - - - 48 fiskar.

Uppruni orðsins rúsína er í miðaldalatínu. Orðið rúsína varð einrátt yfir þurrkuð vínber þegar á 18. öld.

Elstu dæmi um rúsínu eru frá 18. öld. Í Riti hins íslenska lærdómslistafélags 1785 stendur til dæmis:

Eru þær [þ.e. vínþrúgur] stundum nýar sognar og þurkadar, og at því búnu Rúsínur heitnar.

Í heimild frá 1786 eru nefndir þrír þurrkaðir ávextir:

Rúsínur, kórennur og Svedskiur.

Þegar á 18. öld varð orðið rúsína einrátt yfir þurrkuð vínber. Það er tökuorð úr dönsku rosin sem aftur þáði orðið úr þýsku Rosine. Í þýsku barst orðið úr fornfrönsku rosin. Upprunans er að leita í miðaldalatínu racimus, racēmus ‘(vínberja)klasi’ en orðinu ūva ‘ber’ er sleppt. Enska myndin raisin er fengin að láni úr frönsku raisin.

Eins og fram kom áðan eru bæði kúren(n)ur og sveskjur þurrkaðir ávextir og eru bæði orðin tökuorð úr dönsku, sveskja frá 18. öld, eiginlega ‘plóma frá Damascus’, á latínu damascēna (prūna) en kúren(n)a frá 19. öld, eiginlega ‘frá Kórintuborg’. Aðrir þurrkaðir ávextir voru fluttir inn án þess að með þeim flyttust sérstök orð, til dæmis epli og apríkósur. Í hinum tilvikunum bárust tökuorðin til landsins með þurrkuðu ávöxtunum.

Heimildir:
  • Ásgeir Blöndal Magnússon. 1989. Íslensk orðsifjabók. Orðabók Háskólans, Reykjavík.
  • Halldór Halldórsson. 1958. Nokkur ávaxtaheiti. Örlög orðanna. Bókaforlag Odds Björnssonar, Akureyri.
  • Ritmálssafn Orðabókar Háskólans.

Mynd:

Höfundur

Guðrún Kvaran

Guðrún Kvaran

prófessor

Útgáfudagur

29.3.2016

Spyrjandi

Sindri Már Sigurðsson

Efnisorð

Tilvísun

Guðrún Kvaran. „Af hverju heita rúsínur þessu nafni?“ Vísindavefurinn, 29. mars 2016, sótt 21. nóvember 2024, https://visindavefur.is/svar.php?id=71186.

Guðrún Kvaran. (2016, 29. mars). Af hverju heita rúsínur þessu nafni? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=71186

Guðrún Kvaran. „Af hverju heita rúsínur þessu nafni?“ Vísindavefurinn. 29. mar. 2016. Vefsíða. 21. nóv. 2024. <https://visindavefur.is/svar.php?id=71186>.

Chicago | APA | MLA

Tengd svör

Skoða öll nýjustu svörin

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki

Senda grein til vinar

=

Af hverju heita rúsínur þessu nafni?
Spurningin í heild sinni hljóðaði svona:

Af hverju heita rúsínur þessu nafni en aðrir þurrkaðir ávextir eru bara kallaðir t.d. þurrkaðir banananar, þurrkuð jarðarber o.s.frv.?

Orðið rúsína er tökuorð í íslensku yfir þurrkuð vínber. Elsta myndin er rúsín og kemur fyrir í Guðbrandsbiblíu 1584 (1Sam 25:18). Þá mynd notaði einnig Þorlákur Skúlason í biblíuþýðingunni 1644 og Steinn Jónsson í þýðingunni 1728 en í þýðingunni frá 1813 er komið orðið rúsína.

Hallgrímur Pétursson notaði myndina rúsín í kvæði og hún er einnig notuð í dómabók frá 1724:

Sikur rusjn og sveskur - - - - 48 fiskar.

Uppruni orðsins rúsína er í miðaldalatínu. Orðið rúsína varð einrátt yfir þurrkuð vínber þegar á 18. öld.

Elstu dæmi um rúsínu eru frá 18. öld. Í Riti hins íslenska lærdómslistafélags 1785 stendur til dæmis:

Eru þær [þ.e. vínþrúgur] stundum nýar sognar og þurkadar, og at því búnu Rúsínur heitnar.

Í heimild frá 1786 eru nefndir þrír þurrkaðir ávextir:

Rúsínur, kórennur og Svedskiur.

Þegar á 18. öld varð orðið rúsína einrátt yfir þurrkuð vínber. Það er tökuorð úr dönsku rosin sem aftur þáði orðið úr þýsku Rosine. Í þýsku barst orðið úr fornfrönsku rosin. Upprunans er að leita í miðaldalatínu racimus, racēmus ‘(vínberja)klasi’ en orðinu ūva ‘ber’ er sleppt. Enska myndin raisin er fengin að láni úr frönsku raisin.

Eins og fram kom áðan eru bæði kúren(n)ur og sveskjur þurrkaðir ávextir og eru bæði orðin tökuorð úr dönsku, sveskja frá 18. öld, eiginlega ‘plóma frá Damascus’, á latínu damascēna (prūna) en kúren(n)a frá 19. öld, eiginlega ‘frá Kórintuborg’. Aðrir þurrkaðir ávextir voru fluttir inn án þess að með þeim flyttust sérstök orð, til dæmis epli og apríkósur. Í hinum tilvikunum bárust tökuorðin til landsins með þurrkuðu ávöxtunum.

Heimildir:
  • Ásgeir Blöndal Magnússon. 1989. Íslensk orðsifjabók. Orðabók Háskólans, Reykjavík.
  • Halldór Halldórsson. 1958. Nokkur ávaxtaheiti. Örlög orðanna. Bókaforlag Odds Björnssonar, Akureyri.
  • Ritmálssafn Orðabókar Háskólans.

Mynd:

...