Af hverju er ö aftast í íslenska stafrófinu?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Af hverju er ö aftast í íslenska stafrófinu?
Spurningin öll hljóðaði svona:

Hvernig stendur á því að ö er haft aftast í íslenska stafrófinu á meðan t.d. á og í koma á eftir a og i, og ð kemur á eftir d en þ aftarlega?

Fyrst er rétt að rifja upp íslenska stafrófið og stafrófsröðina: a, á, b, d, ð, e, é, f, g, h, i, í, j, k, l, m, n, o, ó, p, r, s, t, u, ú, v, x, y, ý, þ, æ, ö.

Þetta eru 32 bókstafir og fylgir röðin íslenska staðlinum ÍST 130:2004. Þar er raunar tilgreint íslenskt nútímastafróf með 36 stöfum þar sem c, q, w, z fylgja með en það nefnist stundum „íslenskt nútímastafróf með viðauka“. (Sjá nánar um það mál í svari við spurningunni Hvers vegna voru stafirnir c, q, z og w felldir úr íslenzka stafrófinu?)

Saga íslenska stafrófsins er rakin í grein Baldurs Jónssonar í bókinni Móðurmálið frá árinu 1987. Þar segir að fyrsta eiginlega stafrófskverið hafi komið út 1782 (Lítið ungt stöfunarbarn, höf. Gunnar Pálsson). Í því séu latnesku grunnstafirnir (a–z) taldir fyrst en aftan við þá: þ, æ, ø. Engir broddstafir (á, í o.s.frv.) voru sýndir, né heldur ð. Í Lestrarkveri handa heldri manna börnum, sem Rasmus Rask gaf út 1830, er nokkurn veginn sama röð grunnstafa og í eldra kverinu en aftan við þá eru taldir þessir stafir: þ, ð, æ, œ, ö. (Hafi hin mismunandi æ-tákn ekki skilað sér tæknilega rétt á skjá lesanda skal tekið fram að fyrra æ-ið átti að vera límingarstafur úr a+e en seinna æ-ið límingarstafur úr o+e.) Hér vekur athygli að ð er með og að því skuli vera valinn staður hjá þ en ekki næst við d eins og gert er nú á dögum. Einnig má sjá að Rask vildi nota tvær gerðir af „æ“-inu en í dag er ein látin nægja.

Baldur Jónsson segir að vegur „brodduðu stafanna“ (á, í, ú o.s.frv.) hafi smám saman vaxið á 19. öldinni. Í svari við spurningunni Hvenær var íslenska stafrófinu breytt? er sagt frá því hvernig það kom til að stöfunum á, é, í, ó, ú, ý o.s.frv. er nú á dögum raðað sérstaklega en ekki lengur blandað inn í grunnstafina a, e, i, o, u, y eins og lengi tíðkaðist í íslenskum bókum eftir erlendri fyrirmynd (sjá Baldur Jónsson 1987, „Ný stafrófsröð í símaskrá og þjóðskrá“, Málfregnir 1, bls. 3–7). Áður fyrr var raðað á þessa leið:

Arna

Arngerður

Arngrímur

Árni

Arnljótur

Árný

Arnþór

Arnþrúður

en nú er sem sagt raðað svona:

Arna

Arngerður

Arngrímur

Arnljótur

Arnþór

Arnþrúður

Árni

Árný

Í samræmdri stafsetningu á forníslenskum textum táknar broddur yfir sérhljóða að hljóðið hafi verið langt. Í orðunum far og fár var því sami hljómur í sérhljóðinu (það hljómaði líkt og a í nútímaíslensku) en orðin héldust aðgreind með því að í far var a-ið haft stutt (miklu styttra en við höfum í orðinu far nú) en í fár var a-hljóðið haft langt (líkt og a í far í nútímaíslensku).

Síðar gerist það að forn löng sérhljóð hætta að hljóma eins og styttri útgáfa „sama hljóðs“ heldur urðu sjálf hljóðin eðlisólík: á-ið og ó-ið urðu tvíhljóð („aú“, „oú“), é-ið varð „je“ og ú og í/ý tóku líka að hljóma öðruvísi en u og i/y.

Segja má að úr því að hljóðin, sem á, é, í/ý, ó, ú tákna, eru eðlisólík þeim sem a, e, i/y, o, u standa fyrir, þá hafi verið sjálfsagt að þessir bókstafir ættu eigið sæti í stafrófinu. Þeir eigi ekki heima í röð innan um a, e, i/y, o, u. Það er í raun og veru mjög skýrt í íslensku að um er að ræða allt önnur hljóð. Eins og dálkarnir hér fyrir ofan sýna vel þá má halda t.d. nöfnum með Arn- saman í röð í stafrófsröðuðum skrám en Árni og Árný koma annars staðar. Það samræmist vel þeirri tilfinningu að þau nöfn séu af öðrum rótum runnin.

Stöfunum á, é, í/ý, ó, ú var eftir röðunarbreytinguna á 20. öld þó ekki komið fyrir aftast í stafrófinu, þar sem þ, æ, ö hafa staðið a.m.k. frá 18. öld, heldur fengu þeir hver og einn að standa aftan við þann grunnstaf sem þeir eru skyldir (á næst aftan við a o.s.frv.). Þetta var sennilega fyrst og fremst byggt á útlitinu, þar sem um er að ræða latneska grunnstafi með yfirsettum broddi, en einnig hefur eflaust þurft að taka tillit til hefðarinnar þannig að eftir breytinguna yrði ekki mjög langt á milli þeirra orða og nafna sem áður höfðu nánast staðið saman í orða- og nafnaskrám. Þannig varð breytingin úr samröðun yfir í sérröðun, sem gekk í gegn þegar leið á 20. öld, ekki eins stórt skref og ella hefði getað orðið.

En hvað er þá að segja um bókstafinn ö og hvers vegna er hann aftast í stafrófinu? Er ekki augljóst að þar liggur latneski stafurinn o til grundvallar, aðeins með yfirsettum deplum, og að hann ætti að raðast á eftir o, ó í stafrófinu? Þessu er best að svara með því að minna á að öfugt við það sem segja má um ó (sbr. hér á undan) þá hefur ö a.m.k. frá 18. öld haft stöðu aftast í íslenska stafrófinu sem sérstakur stafur alveg á eigin forsendum. Of langt mál væri að rekja öll afbrigði ö í gegnum tíðina (miðað við staðlaða forníslenska texta má segja að forverar ö hafi verið tveir: stafirnir ǫ og ø) en þessi tákn hafa ávallt vísað til sérstaks og sjálfstæðs hljóðs í íslensku. Að þessu leyti er mikill munur á ö annars vegar og ó hins vegar (sbr. hér á undan). Útlitið er þó í báðum tilvikum byggt á sama latneska grunnstafnum.

Um bókstafinn æ gegnir líku máli og um ö. Þetta hefur ávallt verið sérstakt tákn (í ýmsum afbrigðum reyndar, allt fram á 19. öld). Það situr í næstaftasta sæti stafrófsins og hefur gert frá 18. öld.

Þegar íslenska stafrófsröðin varð til lentu þ, æ, ö aftan við latnesku grunnstafina eins og fram kom hér á undan. Þetta er sambærilegt við það sem gert er í skandinavísku málunum og má ætla að fyrirmyndin hafi verið dönsk, þ.e. að hafa sérstafi viðkomandi tungumáls aftast í röðinni. Í danska stafrófinu standa æ, ø, å aftan við grunnstafina a–z. Eins er farið að í norsku. Í sænska stafrófinu standa einnig stafirnir å, ä, ö aftan við a–z. Í þýsku er ö aftur á móti raðað innan um o, ä innan um a og ü innan um u.

Hér á undan var rakin saga sem e.t.v. skýrir af hverju á, é, í, ó, ú, ý standa næst aftan við a, e, i, o, u, y en ekki aftan við a–z með sérstöku stöfunum þ, æ, ö.

Bókstafurinn ð stendur í íslenskri stafrófsröð í dag aftan við d en ð hefur raunar verið nefnt „stungið d“ þar sem formin eru náskyld (skyldleikinn er þó ekki eins greinilegur í lágstafnum og í hástafnum). Raunar var ð ekki notað í íslensku ritmáli um margra alda skeið en stafurinn var endurvakinn í byrjun 19. aldar (sjá t.a.m. tilvitnun í stafrófskver Rasks hér á undan). Um ð og sögu þess kom út 2012 bókin ð ævisaga (höf. Stefán Pálsson o.fl.). Með tilliti til þess að ð hefur alveg sérstakt hljóðgildi í íslensku, og hefur alltaf haft, má segja að það hefði alveg eins og þ átt að geta lent aftast í stafrófsröðinni á eftir a–z þegar nútímastafrófið varð til og það var tillaga Rasks 1830. Líklega hefur útlitsskyldleikinn við d ráðið því hvar ð lenti á endanum.

Meira efni um stafróf og stafrófsröð, stafmerki, fornstafi, röð erlendra merktra bókstafa o.fl. má finna á vefslóðinni: Stafróf og stafrófsröð | Árnastofnun.

Myndir:

• Bækur.is - Lijtid wngt Støfunar Barn :. (Sótt 5.10.2015).
• Bækur.is - Lestrarkver handa heldri manna börnum með stuttum skíringargreinum um stafrofið og annað þartil heyrandi . (Sótt 5.10.2015).

...