Hver er uppruni og merking orðanna uppstúfur og jafningur?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hver er uppruni og merking orðanna uppstúfur og jafningur?
Upprunalega spurningin hljóðaði svona:

Hver er uppruni og merking orðanna uppstúfur og jafningur? Þessi orð eru notuð yfir hvíta sósu gerða úr mjólk og hveiti og þykir ómissandi með hangikjöti og bjúgum.

Orðin uppstúfur, uppstúf og uppstú eru notuð um hvíta sósu eins og nefnt er í fyrirspurninni. Þau eru að öllum líkindum löguð að danska orðinu opstuvning. Í sögulegu dönsku orðabókinni Ordbog over det danske sprog kemur fram að átt sé við jafning sem gerður er úr hveiti, smjöri og mjólk. Að baki liggur sögnin að stuve op sem notuð er um að hita upp mat við lágan hita í vökva, til dæmis jafningi. Myndin uppstúfur er aðlögun að íslensku beygingarkerfi.

Í dæmum er oft erfitt að greina hvort um er að ræða myndina uppstúfur eða uppstúf til dæmis í eftirfarandi dæmi í ritmálssafni Orðabókar Háskólans sem er þar hið eina um uppstúf. Það er úr blaðinu Hlín frá 1932:

Njólinn hefur á seinni árum dálitið verið notaður til matar hjer á landi í uppstúf sem spínat.

Hér er uppstúf þolfall annaðhvort af uppstúfur eða uppstúf.

Elsta dæmi í ritmálssafninu um uppstú er úr bókinni Fuglinn í fjörunni eftir Halldór Laxness. Það er svona:

[betra fólkið] hafði á hverjum degi ýmist kjötsúpu eða kjöt með kartöflum og uppstúi.

Eitt dæmi frá 1891 var um lýsinarorðið uppstúfaður:

múskat …er haft í uppstúfaðar kartöflur, og danskt nafn yfir það.

Orðið jafningur er einnig aðlagað dönsku orði, jævning. Eiginleg merking er „eitthvað sem jafnað er saman“.

Elsta heimild í ritmálssafni Orðabókar Háskólans er úr Riti þess Islendska Lærdóms-Lista Felags en þau komu út á árunum 1781–1798.

Almúga-fólk lætr sér nægia at giøra jafnínginn af miólk, og sigtudu bygg-miøli.

Aðeins yngri heimild er í ritinu Einfaldt Matreidslu Vasa-Qver fyrir heldri manna Húss-freyjur sem Marta María Stephensen, eiginkona Magnúsar Stephensen stiftamtmanns skrifaði og gefið var út árið 1800.

Þetta er nú bleytt út, og hrært sundur í jafníng.

Í elstu íslensku matreiðslubókunum er jafningur notaður til að þykkja sósur og súpur. Síðar virðist hann notaður í sömu merkingu og uppstú(f(ur)) eins og sjá má í einni af endurminningabókur Sigurðar A. Magnússonar, Möskvar morgundagsins:

nú lagði hún síðustu hönd á jólamatinn með því að [...] búa til jafning sem við kölluðum reyndar aldrei annað en uppstú.

Mynd:

Hangikjöt - Wikipedia, the free encyclopedia. (Sótt 23.3. 2015).

...