Hvað er prívatbíll? Hvað er prívat gamalt orð?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað er prívatbíll? Hvað er prívat gamalt orð?
Orðið prívat og samsetningar með prívat- að forlið fara að tíðkast mjög þegar kemur fram á 19. öld (sjá Ritmálssafn OH). Hins vegar rata þessi orð ekki í prentaðar orðabækur fyrr en upp úr miðri 20. öld, að Íslenzk orðabók Menningarsjóðs (1963) og Viðbætir við orðabók Blöndals (1963) koma út. Í fyrstu og annarri útgáfu (1983) orðabókar Menningarsjóðs er orðið merkt með spurningarmerki, ?, sem þar á bæ merkir ‘vont mál. Orð og merkingar, sem forðast ber í íslenzku’. Merkingin er ‘einkaherbergi, staður til einkaafnota; forliður samsetn[inga], einka-: prívat|eign, -bíll; -maður einstaklingur’. Í Blöndalsviðbæti er orðið merkt (pop.) og segir svo í skammstafanaskrá: ‘populær, daglig tale (i reglen ikke skriftsprog)’. Merkingin í prívat er þar ‘privatkontor, -værelse’; einnig er prívat greint sem atviksorð og enn fremur eru tilfærð samsettu orðin prívatmeining og prívatskoðun. Í þriðju útgáfu orðabókar Menningarsjóðs, Íslenskri orðabók, aukinni og endurbættri, er ekki lengur neinum varúðarmerkjum til að dreifa og merkingum og dæmum hefur fjölgað frá fyrri útgáfum.

Hér á undan voru nefnd dæmi eins og prívatmaður ‘einstaklingur,’ prívateign ‘einkaeign’ og prívatbíll ‘einkabíll, bíll í einkaeign’. Í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru tvö dæmi um orðið prívatbíll úr bókum rithöfunda frá því um miðja síðustu öld. Þar er merkingin greinilega ‘einkabíll’: … í Stykkishólmi var mér boðið far í prívatbíl til Reykjavíkur; … karlinn gamall durgur … ríkur djöfull og átti prívatbíl og allar græjur. Í þessu viðfangi minnast margir rosknir Reykvíkingar þess að í æsku þeirra var ósjaldan allt önnur merking í þessu orði. Í þá daga var algengt að orðið prívatbíll væri haft um leigubíl: Hann kom í prívatbíl frá BSÍ og inn í Kleppsholt, það er hann hafði tekið leigubíl. Þessi merking hvarf svo með tímanum og leigubíll (eða taxi) annars vegar og einkabíll hins vegar hafa rutt prívatbílnum, bæði notkun og merkingu, úr vegi.

Orðið prívat er að ætlun Ásgeirs Bl. Magnússonar tökuorð úr dönsku. Það á uppruna sinn í latneska orðinu privatus sem er lýsingarháttur þátíðar af sagnorðinu privo ‘ég svipti, aðgreini, skil að’, og merkingin ‘eiginl. aðskilinn frá því opinbera,?:, persónulegur, einka-.’ (Íslensk orðsifjabók, 724). En þessi orð eru dregin af lýsingarorðinu privus sem merkir ‘hver og einn sér, út af fyrir sig’.

Heimildir

• Ásgeir Blöndal Magnússon. Íslensk orðsifjabók. [Reykjavík]: Orðabók Háskólans 1989.
• Íslenzk orðabók handa skólum og almenningi. Ritstjóri: Árni Böðvarsson. Reykjavík: Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1963.
• Íslensk orðabók handa skólum og almenningi. Ritstjóri: Árni Böðvarsson. Önnur útgáfa, aukin og bætt. Reykjavík: Bókaútgáfa Menningarsjóðs 1983.
• Íslensk orðabók. Þriðja útgáfa, aukin og endurbætt. Ritstjóri: Mörður Árnason. [Reykjavík]: Edda 2002.
• Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans. Á heimasíðu Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum.
• Sigfús Blöndal. Íslenzk-dönsk orðabók. Viðbætir. Ritstjórar Halldór Halldórsson og Jakob Benediktsson. Samverkamenn Árni Böðvarsson og Erik Sønderholm. Reykjavík: Íslenzk-danskur orðabókarsjóður 1963.
• Mynd: Viðskiptablaðið - Einn glæsilegasti Mercedes Benz fornbíll landsins. (Sótt 10. 6. 2014).

---

Þetta svar hefur einnig birst sem pistill á vef Stofnunar Árna Magnússonar og er birt hér með góðfúslegu leyfi....