Hver er upprunaleg merking orðsins 'utangarðs'?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hver er upprunaleg merking orðsins 'utangarðs'?
Sambandið að eitthvað sé utan eða innan garðs er gamalt í málinu. Garður er þarna í merkingunni ‛gerði, hleðsla utan um jarðarpart’ Í Njáls sögu segir til dæmis „sauðahús stóð í gerðinu, en garðrinn var lágr um“ (JFr I:813). Gerði er þarna landspilda umlukin garði.

Í gömlum norskum lögum er tekið fram að garður skuli vera utan um hverja kirkju. Orðið kirkjugarður gat til forna bæði verið notað um garð umhverfis kirkju og greftrunarstað við kirkju sem umlukinn var vegg. Í Grágás, hinni fornu lögbók sem rituð var á þjóðveldisöld, er tekið fram í 9. kafla hverja ekki megi grafa í kirkjugarði. Þá skal grafa „er firr (= fjær) sé túngarði manns en í örskotshelgi.“ Örskotshelgi merkir það svæði sem takmarkast af skotfæri bogmanns. Orðið utangarðmaður kemur fyrir í norskum fornbréfum í eiginlegri merkingu, það er um mann sem ekki er einn af íbúum á bænum.

Merkingin ‛fyrir utan garðinn’ lifði lengi í málinu eða á meðan garðar umluku bæi. Í Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans er þetta dæmi frá lokum 18. aldar:

Gras-tegundir þær, er vaxa í túnunum, géta eigi annat enn verit megnbetri hinum utangarðs.

En sambandið utangarðs lifði einnig lengi í merkingunni ‛utan við kirkjugarðinn’ til dæmis grafa einhvern utangarðs. Frá fyrsta þriðjungi 20. aldar er þetta dæmi í Ritmálssafni Orðabókarinnar:

að Pétur frá Kroppi yrði urðaður utangarðs yfirsöngvalaust, eins og rakki.

Að vera utangarðs í þjóðfélaginu, það er í yfirfærðri merkingu, lifir enn góðu lífi og orðið utangarðsmaður ‛sá sem er utangarðs í þjóðfélaginu’ þekkist að minnsta kosti frá fyrri hluta 20. aldar.

Heimildir:

• Johan Fritzner. 1886. Ordbog over det gamle norske sprog. Kristiania.
• Grágás. Lagasafn íslenska þjóðveldisins. 1992. Reykjavík.

Mynd:

• Dómkirkjan í Reykjavík - Wikipedia, frjálsa alfræðiritið. (Sótt 29.11.2013).

Upprunalega spurningin hljóðaði svo:

Mig langar til að spyrjast fyrir um upprunalega merkingu orðsins utangarðs. Er það tengt kirkjusókn og þess að vera utan garðsins sem lá utan um kirkjuna eða því að vera grafinn utangarðs sem úrhrak eða er þetta tengt eldri tíma?

...