Hvaða orðasambönd tengjast buxum?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvaða orðasambönd tengjast buxum?
Orðið buxur er þekkt í málinu frá því á 16. öld. Elsta dæmi í ritmálssafni Orðabókar Háskólans er frá 1576:

Prestar skulu ei bera […] fellda understacka, stuttvijdar buxur.

Samkvæmt Ásgeiri Blöndal Magnússyni (1989:96) er orðið fengið að láni úr miðlágþýsku buxe, boxe sem aftur er stytting á *buckhose. Buck í þýsku merkir ‛geithafur’ og Hose ‛buxur’, það er ‛buxur úr geitarskinni’. Buxur er fleirtöluorð, það er almennt ekki notað í eintölu. Þó þekkist notkunin buxa í merkingunni ‛buxnaskálm’ staðbundið á Vestfjörðum. Dæmi finnast um það í talmálssafni Orðabókar Háskólans.

Ýmis orð og orðasambönd tengjast buxum og var spurt um þau fyrir alllöngu í þáttum Orðabókarinnar um íslenskt mál. Lýsingarorðið buxnalegur er vel þekkt á Austurlandi, á sunnanverðu landinu og allt vestur á Mýrar. Það er notað í fleiri en einni merkingu. Sumir heimildarmenn sögðust nota orðið um dauflegan og óframfærinn dreng, aðrir um þann sem er druslulega klæddur og enn aðrir um unglinga sem bera sig mannalega eða vilja sýnast duglegir: „Hann er buxnalegur strákurinn“.

Annað lýsingarorð er buxnasíður. Það er notað um þann sem er þreyttur eða tuskulegur, ekki síst um börn: „Þú ert nú orðinn buxnasíður góði og ættir að fara í háttinn.“

Enn eitt lýsingarorðið er notað um lit á sauðfé. Buxnótt kind er með hvítan kvið og læri en að öðru leyti svört.

Sögnin að buxnast er notuð í tvenns konar merkingu. Annars vegar um að slæpast eða drolla oftast með forsetningunni til, það er buxnast til einhvers ‛drattast til einhvers’, og hins vegar um að vasast í einhverju án þess að ráða við það, eiga við verk án þess kunna handbragðið og afraksturinn er eftir því, það er buxnast við eitthvað ‛baksa við eitthvað’.

Orðasamböndin eru allnokkur og verða hér nefnd þau algengustu. Talað er um að spila rassinn úr buxunum eða trompa rassinn úr buxunum ef einhver sem haft hefur sterka stöðu fer illa að ráði sínu og missir mál úr höndum sér.

Að fá buxur er notað um það að bregða ónotalega og fá jafnvel vonda samvisku yfir að hafa vanrækt eitthvað eða gleymt einhverju. Virðist orðasambandið einkum notað á Austurlandi.

Orðasambandið að kippa buxum hefur fleiri en eina merkingu. Það er notað um að hefja eitthvert verk eða halda áfram við verk eftir stutta hvíld. Það er einnig notað um að flýta sér: „Ég held ég megi nú fara að kippa buxum.“ Í þriðja lagi er það notað þegar hrafnar hoppa um. Um það er einnig haft að hrafninn yppti buxum.

Að vera á betri buxunum og að vera á báðum buxunum er notað ef einhver er rogginn, fram úr hófi hress og lætur á sér bera en að vera ekki á þeim buxunum um þann sem ætlast annað fyrir en búist er við.

Kjarklitlir menn hafa hjartað í buxunum og frá Þórbergi Þórðarsyni er heimild úr Suðursveit í talmálssafni um sambandið að hafa buxur með eitthvað í merkingunni ‛hafa grun um eitthvað’.

Mynd:

• Why ‘Sleep Workshops’ really do get kids into bed!. (Sótt 13.5.2013).

---

Þetta svar hefur einnig birst sem pistill á vef Stofnunar Árna Magnússonar og er birt hér með góðfúslegu leyfi....