Hvaðan kemur orðið dúkkulísa og hversu gamalt er það?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvaðan kemur orðið dúkkulísa og hversu gamalt er það?
Orðið dúkkulísa er eitt af þeim sem margir þekkja en lítið hafa komist á prent. Í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans eru aðeins þrjár heimildir og hin elsta þeirra úr bókinni Það rís úr djúpinu eftir Guðberg Bergsson frá 1976 (bls. 175). Þar stendur: „Framan á magann nældi hún með stórri öryggisnælu tvær dúkkulísur af haframjölspökkunum.“

Aðeins yngra er dæmi úr Hvunndagshetju Auðar Haralds eða frá 1979 (bls. 23): „Mér fannst gagú að geta ekki [...] dreift í kringum mig áríðandi smámiðum án þess að hershöfðinginn [...] tíndi kerfisbundið eins og alltétandi vél alla sneplana; glósur, [...] tyggjóbréf, fötin af dúkkulísunum.“

Þriðja heimildin er úr grein eftir Ólaf Gíslason í Tímariti Máls og menningar (1992:69) þar sem hann þýddi smástúf efir Arthur R. Danto: „Eins og Marx sagði, þá getum við verið abstraktmálarar á morgnana, fótórealistar um eftirmiðdaginn og naumir naumhyggjumenn á kvöldin. Eða við getum klippt út dúkkulísur eða gert hvern fjandann sem okkur lystir.“

Dæmin segja nokkuð um dúkkulísurnar og það sem þeim fylgdi. Vissulega var hægt að safna dúkkulísum af haframjölspökkum en algengara var að kaupa hefti þar sem dúkkulísurnar voru úr mátulega stífum pappa en fötin úr pappír. Sérstakir flipar voru víða á fötunum sem beygðir voru utan um dúkkulísuna til þess að fötin héldust á henni.

Orðið dúkkulísa er hingað komið úr dönsku dukkelise eins og reyndar orðið dúkka, í dönsku dukke. Í stóru sögulegu orðabókinni Ordbog over det danske sprog er elsta dæmið frá öðrum áratug 20. aldar. Við fyrirspurnum um orðið í þættinum Íslenskt mál fengust þær heimildir að dúkkulísur hefðu verið orðnar mjög algengar um 1940 en elstar heimildir fengust frá um 1930. Nokkrir töluðu um brúðulísur, rétt eins og sumum var í nöp við orðið dúkka og notuðu brúða í staðinn, og allnokkrir sögðu að styttingin lísur hefði verið mjög algeng.

Ekki gátu allir eignast hefti með dúkkulísum og frá Akureyri bárust þær heimildir að meðal barna hefði tíðkast að klippa út myndir af fólki úr blöðum og nota í staðinn fyrir aðkeyptar dúkkulísur. Þetta var kallað bréfó og átti orðið bæði við myndasafnið sjálft og leikinn með myndirnar.

Mynd:

• Vísir - Dúkkulísur þriggja áratuga í Safnahúsinu. Sótt 24.02.2012.

---

Þetta svar birtist fyrst sem orð vikunnar hjá Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum og er birt hér með góðfúslegu leyfi....