Hvaðan eru kleinur upprunnar? Eru þær íslenskt fyrirbæri?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvaðan eru kleinur upprunnar? Eru þær íslenskt fyrirbæri?
Kleinur eru í sínu einfaldasta formi mjöl og vökvi eins og öll önnur brauðdeig veraldarinnar íblandað eggjum og fitu sem er soðið eða steikt upp úr feiti. Það sem einkennir kleinur frá öðru soðbrauði er formið sem er einskonar slaufuform sem myndað er með því að gera rifu í miðjuna á útflöttum, tígullaga eða ferhyrntum deigbút og draga endann í gegnum rifuna. Þá myndast slaufan. Stundum voru rifurnar og hafðar tvær, sitt hvorum megin við miðjuna og þannig er það haft í fyrstu íslensku kleinuuppskriftinni sem birtist á prenti árið 1800.¹

Slaufulagið á kleinunum kemur í veg fyrir að þær séu hráar í miðjunni þegar þær eru fullsteiktar að utan. Það sama má segja um lagið á kleinuhringnum sem er náskyldur ættingi kleinunnar sem fluttist búferlum til Bandaríkjanna frá Hollandi á fyrri hluta 19. aldar.²

Kleinur í því formi sem við þekkjum þær spretta úr menningu Norður- og Vestur-Evrópu og þá sérstaklega Norður-Þýskalandi, Suður-Svíþjóð og Danmörku þar sem þær koma fyrst fyrir í miðaldaheimildum um mat sem sérstaklega er tengdur jólum.³ Nafnið ber það enda með sér að vera dregið af þýska orðinu „klein“ eða lítið. Í Noregi eru þær ekki tengdar „klein“ heldur kallast þær „Fattigmann“ eða fátæklingur og sambærilegur bakstur í Frakklandi nefnist Merveilles sem þýðir eitthvað gott eða stórkostlegt.⁴ Í Póllandi tíðkast að steikja sambærilegan slaufubakstur á jólum og heita pólsku kleinurnar „Chrust“ sem þýðir sprek.⁵

Matur sem tengdur er jólum er eðli málsins samkvæmt enginn hversdagsmatur enda var dýrt og fyrirhafnarmikið að steikja eða sjóða úr feiti. Það er danskt orðatiltæki sem segir að það þurfi tvo til að steikja kleinur til að varðveita jólafriðinn.⁶

Það er því ekkert séríslenskt við kleinur en þær eru samt sem áður eitt elsta nafngreinda bakkelsi á Íslandi á prenti í lok 18. aldar.⁷ Enn eldri heimildir eru fyrir smíðum á kleinujárni úr hvalbeini sem vísa til kleinubaksturs löngu fyrir þann tíma.⁸

Það er ekki sama tenging milli jóla og kleinubaksturs á Íslandi eins og sannarlega er á Norðurlöndunum og þar fyrir sunnan og kleinurnar hafðar frekar hvunndags en spari hér á landi á síðari öldum. Þær hafa einnig farið stækkandi með árunum og á það sérstaklega við kleinur sem eru bakaðar í brauð- og kökugerðum ýmiskonar.

Kleinurnar fluttust til Vesturheims með íslenskum innflytjendum á síðari hluta 19. aldar og í upphafi 20. aldar og urðu þar að séríslenskri matarhefð ásamt Vínartertunni. Þær eru hafðar í hávegum meðal afkomenda Vestur-Íslendinga í Bandaríkjunum og Kanada.⁹

Tilvísanir

• ¹ Magnús (Ólafsson) Stephensen, Einfaldt Matreidslu Vasa-Qver, fyrir heldri manna Húss-freyjur, Islands konúnglega Uppfrædíngar Stiptun, 1800, sótt 6. nóbember 2012.
• ² Doughnut - Wikipedia, the free encyclopedia, sótt 6. nóvember 2012.
• ³ Klenät - Wikipedia, the free encyclopedia, sótt 6. nóvember 2012.
• ⁴ Hagdahl, GH, EM, Kok-Konsten som Wetenskap och Konst, med sårskildt afseene på Helsolaårans och ekonomiens fordringar, Stockhlom, 1879, bls. 958.
• ⁵ Munnleg heimild: Katrín Kinga Jósefsdóttir, sjá Chrust ( Chrusciki ) or Faworki - Polish Culture Site, sótt 7. nóvember 2012.
• ⁶ Camilla Sloth, Klejner - Vi lærer so længe vi bager, sótt 6. nóvember 2012.
• ⁷ Hallgerður Gísladóttir, Íslensk matarhefð, Mál og menning, Reykjavík 1999, bls. 222.
• ⁸ Lúðvík Kristjánsson, Íslenzkir sjávarhættir, V. bindi. Menningarsjóður, Reykjavík 1986, bls. 77.
• ⁹ Kristin Olafson-Jenkyns, The Culinary Saga of New Iceland, Recipes from the Shores of Lake, Winnipeg, Coastline Publishing, Canada 2001, bls. 168 - 171.

Myndir:

• Fyrri mynd: kleinur í bígerð - Myndir - ellahelga.blog.is. (Sótt 21. nóvember 2012).
• Seinni mynd: Iceland recipe. (Sótt 21. nóvember 2012).

Hér er einnig svarað spurningunum:

• Er kleinan alíslenskt bakkelsi?
• Af hverju eru kleinur svona í laginu?
• Finnst eitthvað sambærilegt við kleinur hjá öðrum þjóðum og hvað heitir það þá?

...