Sólin Sólin Rís 10:20 • sest 16:07 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 23:27 • Sest 15:40 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 11:11 • Síðdegis: 23:50 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 04:43 • Síðdegis: 17:39 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 10:20 • sest 16:07 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 23:27 • Sest 15:40 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 11:11 • Síðdegis: 23:50 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 04:43 • Síðdegis: 17:39 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=
Forsíða Hugvísindi Málvísindi: íslensk Hvað þýðir orðið gerpi í raun og veru og hver er uppruni þess?

Flokkun:

8.11.2011
Hugvísindi Málvísindi: íslensk

Hvað þýðir orðið gerpi í raun og veru og hver er uppruni þess?

Guðrún Kvaran

Árnastofnun - mynd í *Árnarstofnun
Í fornu máli var til lýsingarorðið gerpilegur í merkingunni ‛garpslegur, vænlegur’. Í Þorsteins sögu Síðu-Hallssonar, 4. kafla, stendur til dæmis:

at ráð þitt var gerpiligt, þá er þú vart með goðorð Þorsteins ok veittir mörgum bæði í fjártillögum ok málafylgjum, en nú gefr þér glámsýni …

Einnig kemur fyrir viðurnefnið gerpir. Örgumleiði Geirólfssonar gerpis er til dæmis nefndur í 87. kafla Njáls sögu. Mannsnafnið Gerpir virðist koma fyrir í 12. kafla Grettis sögu.

Fjögur dæmi um orðið gerpilegur er að finna í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans. Hið elsta er frá síðasta þriðjungi 18. aldar en þrjú úr þjóðsögum Sigfúsar Sigfússonar. Öll tengjast þau mannlýsingum. Í einu þjóðsagnadæminu er maður til dæmis „sterklegur og gerpilegur í sjón“. Hjá Sigfúsi er einnig að finna dæmið gerpimenni notað í jákvæðri merkingu: „Þau áttu fjóra syni, alla gerpimenni“, og úr tímaritinu Múlaþingi er einnig dæmi um gerpimenni: „Sigfús var [...] sérstaklega karlmannlegur hvar sem á hann var litið, ósvikið gerpimenni.“ Þessi dæmi má öll rekja til Austurlands. Um hvorugkynsorðið gerpi er elst dæmi í söfnum Orðabókarinnar frá miðri 17. öld og er það notað um heldur lítilfjörlega manneskju. Öll yngri dæmi eru einnig notuð í neikvæðri merkingu um mann.


Orðið garpur er bæði haft um hetju og þrætugjarnan mann. Í sænskum mállýskum er til sögnin garpa í merkingunni 'skvaldra, gorta, brúka munn'.

Öll eru fyrrgreind orð skyld orðinu garpur sem notað er um duglegan mann, hetju, en einnig um þrætugjarnan mann og gæti merking orðsins gerpi verið sótt þangað. Ásgeir Blöndal Magnússon bendir á í Íslenskri orðsifjabók að sögnin garpa í nýnorsku merki ‛gorta, vera rustafenginn í tali’ og að í sænskum mállýskum sé til sögnin garpa í merkingunni ‛skvaldra, gorta, brúka munn’. Því sé upphafleg merking orðsins gerpi ‛vera rostafenginn í tali’ (1989:242). Tengsl eru án efa milli neikvæðu merkingar orðsins garpur, það er þrætugjarn maður’ og orðsins gerpi.

Mynd:

Höfundur

Guðrún Kvaran

Guðrún Kvaran

prófessor

Útgáfudagur

8.11.2011

Spyrjandi

Guðmundur Hjaltason

Efnisorð

Tilvísun

Guðrún Kvaran. „Hvað þýðir orðið gerpi í raun og veru og hver er uppruni þess?“ Vísindavefurinn, 8. nóvember 2011, sótt 22. nóvember 2024, https://visindavefur.is/svar.php?id=60330.

Guðrún Kvaran. (2011, 8. nóvember). Hvað þýðir orðið gerpi í raun og veru og hver er uppruni þess? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=60330

Guðrún Kvaran. „Hvað þýðir orðið gerpi í raun og veru og hver er uppruni þess?“ Vísindavefurinn. 8. nóv. 2011. Vefsíða. 22. nóv. 2024. <https://visindavefur.is/svar.php?id=60330>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki

Senda grein til vinar

=

Hvað þýðir orðið gerpi í raun og veru og hver er uppruni þess?
Í fornu máli var til lýsingarorðið gerpilegur í merkingunni ‛garpslegur, vænlegur’. Í Þorsteins sögu Síðu-Hallssonar, 4. kafla, stendur til dæmis:

at ráð þitt var gerpiligt, þá er þú vart með goðorð Þorsteins ok veittir mörgum bæði í fjártillögum ok málafylgjum, en nú gefr þér glámsýni …

Einnig kemur fyrir viðurnefnið gerpir. Örgumleiði Geirólfssonar gerpis er til dæmis nefndur í 87. kafla Njáls sögu. Mannsnafnið Gerpir virðist koma fyrir í 12. kafla Grettis sögu.

Fjögur dæmi um orðið gerpilegur er að finna í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans. Hið elsta er frá síðasta þriðjungi 18. aldar en þrjú úr þjóðsögum Sigfúsar Sigfússonar. Öll tengjast þau mannlýsingum. Í einu þjóðsagnadæminu er maður til dæmis „sterklegur og gerpilegur í sjón“. Hjá Sigfúsi er einnig að finna dæmið gerpimenni notað í jákvæðri merkingu: „Þau áttu fjóra syni, alla gerpimenni“, og úr tímaritinu Múlaþingi er einnig dæmi um gerpimenni: „Sigfús var [...] sérstaklega karlmannlegur hvar sem á hann var litið, ósvikið gerpimenni.“ Þessi dæmi má öll rekja til Austurlands. Um hvorugkynsorðið gerpi er elst dæmi í söfnum Orðabókarinnar frá miðri 17. öld og er það notað um heldur lítilfjörlega manneskju. Öll yngri dæmi eru einnig notuð í neikvæðri merkingu um mann.


Orðið garpur er bæði haft um hetju og þrætugjarnan mann. Í sænskum mállýskum er til sögnin garpa í merkingunni 'skvaldra, gorta, brúka munn'.

Öll eru fyrrgreind orð skyld orðinu garpur sem notað er um duglegan mann, hetju, en einnig um þrætugjarnan mann og gæti merking orðsins gerpi verið sótt þangað. Ásgeir Blöndal Magnússon bendir á í Íslenskri orðsifjabók að sögnin garpa í nýnorsku merki ‛gorta, vera rustafenginn í tali’ og að í sænskum mállýskum sé til sögnin garpa í merkingunni ‛skvaldra, gorta, brúka munn’. Því sé upphafleg merking orðsins gerpi ‛vera rostafenginn í tali’ (1989:242). Tengsl eru án efa milli neikvæðu merkingar orðsins garpur, það er þrætugjarn maður’ og orðsins gerpi.

Mynd: