Hver eru heiti allra eininga metrakerfisins? Hvað ræður nafngiftinni?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hver eru heiti allra eininga metrakerfisins? Hvað ræður nafngiftinni?
Metrakerfið (metric system) er mælikerfi sem fyrst var tekið í notkun í Frakklandi í frönsku stjórnarbyltingunni árið 1795. Það er upphaflega byggt á tveimur grunnstærðum, annars vegar á metra fyrir vegalengdir og hins vegar grammi fyrir massa. Hugmyndin var að búa til staðlaða leið til að lýsa eiginleikum hluta.

'Metri' er kominn af gríska orðinu 'metron' sem þýðir 'mæling'. Upphaflega var metri skilgreindur sem 1/40.000.000 af ummáli jarðar á lengdarbaug sem gekk gegnum París, norðurpól og suðurpól. Grammið var síðan skilgreint út frá metranum og var einn rúmsentimetri vatns af hámarksþéttleika. Nú er metrinn aftur á móti sú vegalengd sem ljós í lofttæmi fer á 1/299.792.458 sekúndum og massaeiningin kílógramm er skilgreind út frá tilteknum hlut sem varðveittur er í Alþjóðlegu stofnuninni fyrir mál og vog í Sèvres í nágrenni Parísar.

Bæði vegalengd og massi spanna vítt svið. Því væri erfitt að nota óbreyttar þessar tvær stærðir, metra og gramm, til dæmis til að lýsa bæði hæð minnsta hunds í heimi (0,0635 m) og vegalengd til stjörnuþokunnar Andrómedu (18.921.600.000.000.000.000.000 m), eða þyngd léttasta spendýrsins, hunangsblökunnar (2 g), og massa jarðarinnar (5.980.000.000.000.000.000.000.000.000 g). Menn brugðu því á það ráð að bæta við forskeytum sem gefa til kynna með hvaða tölu skuli margfalda til að fá út vegalengd í metrum eða massa í grömmum.

Margfaldari	Nafn	Merki		Margfaldari	Nafn	Merki
1024	yotta	Y		10-1	desi	d
1021	zetta	Z		10-2	senti	c
1018	exa	E		10-3	milli	m
1015	peta	P		10-6	míkró	µ
1012	tera	T		10-9	nanó	n
109	gíga	G		10-12	píkó	p
106	mega	M		10-15	femtó	f
103	kíló	k		10-18	attó	a
102	hektó	h		10-21	zeptó	z
101	deka	da		10-24	yoktó	y

Í töflunni hér fyrir ofan má sjá forskeytin, ásamt margföldunarstuðlum, sem notuð eru í alþjóðlega einingakerfinu (SI) sem varð til út frá upprunalega metrakerfinu. Forskeytin eru aðallega fengin úr grísku og latínu.

Stærsta foskeytið, 'yotta', er komið af gríska orðinu 'okto' sem merkir 'átta', og vísar til þess að margfaldari yotta er 1000⁸ eða þúsund í áttunda veldi. Á sama hátt eru 'zetta', 'exa' og 'peta' dregin af grísku orðunum fyrir 'sjö', 'sex' og 'fimm'. 'Tera' líkist gríska orðinu 'tetra', sem merkir 'fjórir', en er þó dregið af grísku orði sem merkir 'skrímsli'. 'Giga' kemur sömuleiðis af gríska orðinu yfir 'risa', og 'mega' kemur af grísku orði sem þýðir 'mikill'. 'Khilioi', 'hekaton' og 'deka' eru grísku orðin fyrir þúsund, hundrað og tíu, og því gefur merking 'kíló', 'hektó' og 'deka' margföldunarstuðul þeirra til kynna.

Næstu fimm forskeyti koma úr latínu. 'Desi' er dregið af 'decimus' sem merkir 'tíund', 'senti' er af 'centum' eða 'hundrað' og 'milli' er komið af 'mille' sem þýðir 'þúsund'. 'Míkró' er dregið af latneska orðinu 'mikros' sem þýðir 'lítill' og 'nanó' merkir 'dvergur'.

Þau forskeyti sem enn eru óupptalin koma úr hinum ýmsu tungumálum. 'Píkó' er spænska og merkir 'goggur' eða 'smálegt'. 'Femtó' líkist orðinu 'fimmtán' í mörgum norðurlandamálum, 'attó' er eins og hið danska 'atten' eða 'átján', 'zeptó' líkist franska orðinu 'sept' eða latneska orðinu 'septem', sem hvort um sig merkir 'sjö', og 'yoktó' er eins og gríska orðið 'októ', eða 'átta'.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

• Hver er þyngd róteindar á yoktó-mælikvarða? eftir EE

Heimildir

• Íslenska alfræðiorðabókin (2. bindi). 1988. Ritstjórar: Dóra Hafsteinsdóttir og Sigríður Harðardóttir. Reykjavík, Örn og Örlygur.
• Metric system. Encyclopædia Britannica Online.
• Metric system. Wikipedia: The Free Encyclopedia.
• SI prefix. Wikipedia: The Free Encyclopedia.
...