Hvað eru þjóðsögur og hverjir urðu fyrstir til að safna þeim hér á landi?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað eru þjóðsögur og hverjir urðu fyrstir til að safna þeim hér á landi?
Þjóðsögur eru frásagnir sem lifað hafa í munnmælum mann fram af manni. Við notum hugtakið þjóðsaga þó aðallega um sögur sem menntamenn tóku að safna af vörum alþýðu á 19. öld og skrá á bækur, innblásnir af rómantískum hugmyndum sem lögðu áherslu á forn fræði og listræna sköpun alþýðu.

Frumkvæðið má rekja til þýska fræðimannsins Jakobs Grimm (1785-1863) sem gaf út Grimms ævintýri í félagi við Wilhelm (1786-1859) bróður sinn á árunum 1812-1815. Upp úr því tóku menn í öðrum löndum Evrópu að safna sams konar efni og skrásetja það. Fyrsti meiri háttar ávöxtur slíkrar söfnunar hér á landi var safn sem Jón Árnason (1819-1888) tók saman og kom út í tveimur bindum í Leipzig 1862 og 1864: Íslenzkar þjóðsögur og æfintýri.

Á öllum öldum hefur aðeins lítið brot af munnlegri orðlist verið fært í letur. Úrvalið hefur ráðist af áhuga skrifara á því efni sem alþýða manna hafði sér til skemmtunar. Áhugi lærðra manna mótaðist af stefnum og hugmyndum sem breiddust út með bókum og kölluðu á aðrar bækur í sama stíl. Ólæs fjöldinn var lítt bundinn af slíkum tískusveiflum og breytti ekki sögum sínum og kvæðum í takt við bókmenntasöguna.

Sú fornmenntastefna sem skapaði jarðveg hér á landi á 17. öld fyrir söfnun gamalla handrita skilaði sér líka í áhuga á þeim sögum og kvæðum sem þá gengu á manna vörum og fjölluðu um líkt efni og handritin. Því safnaði Árni Magnússon (1663-1730) frá fólki, bæði ævintýrum og frásögnum um fornmenn og Sæmund fróða til að varpa ljósi á fortíðina. Með rómantíkinni skapaðist síðan hugmyndafræðilegur grundvöllur til að þessar munnmælasögur yrðu viðurkenndar menntir á prentaðri bók. Jón Árnason birti þannig sögur og ævintýri úr fórum Árna í sínu safni og þekkti þá jafnvel sama efni líka beint úr munnlegri geymd.

Einnig er til fjölmargt af þjóðlegum fróðleik sem var skráð á 17. öld, eða umskrifað og notað af höfundum í lengri ritgerðum og frásögnum. Má þar nefna Annálabrot og Undur Íslands eftir Gísla Oddsson Skálholtsbiskup (1593-1638), latínukvæði eftir séra Þorstein Björnsson (d. 1675), Noctes Setbergenses, með ýmsu þjóðtrúarefni, rit Jóns Guðmundssonar lærða (1574-1658) sem fjalla meðal annars um álfa, ritgerð Björns Jónssonar á Skarðsá (1574-1655) um rúnir, og galdramannasögur „Ólafs gamla“ (líklega dulnefni Jóns Eggertssonar (1643-1689)) frá miðri öldinni (sem Bjarni Einarsson gaf út í Munnmælasögum 17. aldar).

Frá 18. öld ber hæst rit Jóns Ólafssonar úr Grunnavík (1705-1779), lærisveins Árna Magnússonar, og verk Eiríks Laxdals (1743-1816) sem flæktist víða á seinni hluta aldarinnar og safnaði þjóðsögum og ævintýrum sem hann felldi saman í lengri sögur með miklum viðbótum frá sjálfum sér: Ólafs sögu Þórhallasonar og Ólandssögu. Sagnaritarar á borð við Gísla Konráðsson (1787-1877) og Brynjólf Jónsson frá Minna-Núpi (1838-1914) hafa líka lagt ómælt til þjóðlegra fræða, en ýmislegt úr syrpum Gísla var tekið upp í Þjóðsögur Jóns Árnasonar.

(Þetta svar er klippt og skorið úr kafla höfundar um þjóðsögur í 3. bindi Íslenskrar bókmenntasögu.)

Myndir:

• Jón Árnason.jpg | Wikimedia Commons. (Sótt 7.7.2022).
• Arni Magnusson drawing.jpg | Wikimedia Commons (Sótt 7.7.2022).

...