Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.
Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar
um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að
svara öllum spurningum.
Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að
svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki
nægileg deili á sér.
Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.
Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!
Orðin lín og hör hafa nú svipaða merkingu og virðist engin hefð fyrir að gera greinarmun á þessum heitum. Orðið lín virðist þó hafa verið mun meira notað hér áður fyrr og sést það af örnefnum og fyrri skrifum um línræktun. Því er mælt með að nota orðið lín en ekki hör um umrædda plöntu. Á latínu heitir plantan Linum usitatissimum sem þýðir sú sem er gjörnýtt.
Fræ og þræðir plöntunnar hafa lengi verið nýtt. Plantan hefur því verið kynbætt í tvær áttir, til að auka olíumagn í fræi og til að auka trefjaþræði í stöngli. Fræ var notað til matar og olían sem hægt er að vinna úr fræinu var og er afar hentug sem viðarvörn. Olían hefur bæði fúavarnareiginleika og hrindir frá sér vatni. Hún hvarfast einnig við súrefni og verður við það að harðri olíu (til dæmis í línolíudúkum). Olíulín hefur ekki verið ræktað hér á landi, eingöngu lín sem hráefni í spuna.
Línrækt var algeng í norðurhluta Evrópu um það leyti sem Ísland var numið. Telja má víst að landnámsmenn hafi tekið þá ræktunarmenningu með sér til Íslands.
Nokkrar heimildir eru um línrækt hér á landi til forna. Línfrjó fannst í Skálholti rétt undir öskulagi frá Heklugosi 1104 og í haugfé hefur fundist línhekla. Á nokkrum stöðum eru örnefni tengd línrækt; Línakradalur er í Húnavatnssýslu, Línekrudalur er í túninu á Sólheimum í V-Skaftafellssýslu, tvær Líneyjar eru á Breiðafirði og Línakrar eru á Bergþórshvoli. Í vísum koma fyrir orðin lín og rykkilín (engin dæmi eru um rykkihör).
Vafalaust hefur lín verið ræktað mun víðar en þessar heimildir segja. Rökin fyrir þeirri skoðun eru þau að hægt er að rækta lín víða og þörfin fyrir snæri var mikil. Snæri má vinna úr ull en ódýrara hefur verið að vinna snæri úr líni. Við sjávarsíðuna hlýtur þörf fyrir lín að hafa verið mikil því að ekki var hægt að veiða nema að hafa færi.
Í Noregi er sagt að lín megi rækta bæði hærra til fjalla og lengra norður en bygg og nú vitum við að bygg má rækta um stóran hluta landsins. Á tuttugustu öldinni lagðist línrækt af á Norðurlöndunum eftir að hafa verið stunduð í um 2000 ár, vegna þess að samkeppnisstaða þessarar ræktunar versnaði miðað við önnur ræktunarform. Línþráður lenti í samkeppni við gerviefni sem voru talin hafa kosti umfram línið.
Nokkrar tilraunir voru gerðar með línræktun hér á landi á tuttugustu öldinni. Ræktunartilraunir gerðar á Suðurlandi, á Innnesjum og á Vesturlandi sýna að hægt er að rækta lín á Íslandi. Frá árinu 1997 hefur, með rannsóknarvinnu, verið leitast við að svara þeim spurningum sem ekki hafði verið svarað nægilega í fyrri rannsóknum eða afla ítarlegri upplýsinga um einstök atriði. Helstu rannsóknaniðurstöður síðustu ára eru eftirfarandi:
1. Uppskera
Uppskera líns er vel viðunandi miðað við uppskeru annars staðar í Evrópu. Þurrefnisuppskera á hektara hefur mælst 5-8 tonn á Suður- og Vesturlandi þegar sáð er um miðjan maí við góðar aðstæður. Á Norðurlandi mælist uppskeran minni.
2 Jarðvinnsla, sáðtími
Flest bendir til að sá eigi snemma, til dæmis seint í apríl en þó er hugsanlegt að hart vorfrost drepi plöntur. Sáðtíma þarf að velja eftir jarðvinnslu og veðri. Sá á örgrunnt, strax eftir jarðvinnslu og valta eftir sáningu. Fræ þarf að ná góðum tengslum við jarðveginn. Því þarf að sá í vel unnið flag. Góðri jarðvinnslu er erfitt að ná fyrr en klaki er úr jörð. Ef velja þarf á milli góðrar jarðvinnslu og snemmsáningar er betra að velja góðu jarðvinnsluna. Ef flag er laust í sér þarf að valta fyrir sáningu.
3. Sáðmagn
120 kg af fræjum á hektara gefa um 1100-2000 plöntur á fermetra (m2). Hver planta hefur þá um og yfir 5 cm2 svæði. Í svo þéttri sáningu greinist plantan ekki. Ef sáðmagn er aukið vex hætta á legu þar sem plöntur verða veikari. Þar sem ræktun er í lagi leggst plantan ekki, en ef hún leggst er líklegt að hún verði ekki til nytja. Ef sáðmagn er minnkað og hver planta fer að hafa mikið rými fer plantan að greinast niður við rót og það spillir þræðinum.
4. Illgresi
Lín er frekar lengi að mynda þéttan svörð og þolir illa illgresi. Lín þolir hins vegar illgresiseyðinn linuron (verslunarheiti er Afalon) sem fellir nærri allar aðrar einærar plöntutegundir. Það er því hægt að úða ef einært illgresi er í akrinum. Nota þarf 1-2 lítra af Afaloni á hektara.
5. Áburðargjöf, pH
Við áburðargjöf má miða við að notaður sé um hálfur til tveir þriðju túnskammtar af nitri (N) og kalí (K) og fullur skammtur af fosfór (P). Hver túnskammturinn er, er háð ræktunarsögu spildunnar og frjósemi. Í flestum tilfellum er fullur áburðarskammtur á lín um 65 kg af N, 30 kg af P og 60 kg af K á hektara. Þessu má til dæmis ná með því að bera á 450 kg af Græði 5 á hektara. PH í jarðvegi á að vera milli 6 og 7.
6. Næturfrost
Næturfrost að hausti hefur lítil sem engin áhrif á línið. Lín getur því staðið í akrinum fram í nóvember ef veður leyfir það að öðru leyti.
7. Uppskerutími
Við sáningu í maíbyrjun má búast við blómgun í seinni hluta júlí. Plöntur eru komnar með sterka þræði 30-40 dögum eftir fullblómstrun. Rykkja má hvenær sem er eftir það. Við rykkingu er plantan dregin upp úr moldinni en ekki slegin. Ef seint er rykkt má búast við að fræ hafi þroskast og þau má þá hirða. Eftir upptöku fer rykkilínið í vinnslu sem miðar að því að fjarlægja öll plöntulíffæri utan af trefjaþráðunum sem liggja í búntum innan í stönglinum.
Fyrsta skref í vinnsluferlinu er feyging, þar sem plöntuhlutar fúna utan af þráðunum. Fylgjast þarf vel með þessu því að þræðirnir sjálfir mega ekki fúna. Þekktar feygingaraðferðir eru vallarfeyging þar sem línið liggur um tíma á velli eftir rykkingu og vatnsfeyging þar sem línið er feygt í volgu vatni. Að feygingu lokinni tekur við þurrkun og brákun, þar sem mulið er utan af þráðunum. Síðan þarf að kemba þræðina og eftir það er hægt að spinna þá.
Notkun
Lín er nokkuð notað í ýmiss konar listiðnaði, en aðalmarkaður líns er hins vegar sem hráefni í vefnað. Það kallast þá spunalín og er til dæmis notað í líndúka. Einnig er línið haft í svokallaða flóka, en þar eru línþræðir ekki spunnir saman heldur þæfðir og pressaðir saman í ýmiss konar form. Með pressun má mynda sterkar einingar og hafa þær í sumum tilfellum komið í stað gerviefna. Þannig eru þær notaðar sem plötur til dæmis innan á bílhurðum sumra bíla.
Jón Guðmundsson. „Í hvað er hör notaður í dag og er hægt að rækta hann hér á landi? Hvað kemur mikið af honum af hverjum hektara?“ Vísindavefurinn, 17. apríl 2002, sótt 21. nóvember 2024, https://visindavefur.is/svar.php?id=2314.
Jón Guðmundsson. (2002, 17. apríl). Í hvað er hör notaður í dag og er hægt að rækta hann hér á landi? Hvað kemur mikið af honum af hverjum hektara? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=2314
Jón Guðmundsson. „Í hvað er hör notaður í dag og er hægt að rækta hann hér á landi? Hvað kemur mikið af honum af hverjum hektara?“ Vísindavefurinn. 17. apr. 2002. Vefsíða. 21. nóv. 2024. <https://visindavefur.is/svar.php?id=2314>.
Sólin
Rís 10:17 • sest 16:10
Tunglið
Rís 21:40 • Sest 15:54
Flóð
Árdegis: 10:12 • Síðdegis: 22:46
Fjara
Árdegis: 03:46 • Síðdegis: 16:36
1. Uppskera
Uppskera líns er vel viðunandi miðað við uppskeru annars staðar í Evrópu. Þurrefnisuppskera á hektara hefur mælst 5-8 tonn á Suður- og Vesturlandi þegar sáð er um miðjan maí við góðar aðstæður. Á Norðurlandi mælist uppskeran minni.
2 Jarðvinnsla, sáðtími
Flest bendir til að sá eigi snemma, til dæmis seint í apríl en þó er hugsanlegt að hart vorfrost drepi plöntur. Sáðtíma þarf að velja eftir jarðvinnslu og veðri. Sá á örgrunnt, strax eftir jarðvinnslu og valta eftir sáningu. Fræ þarf að ná góðum tengslum við jarðveginn. Því þarf að sá í vel unnið flag. Góðri jarðvinnslu er erfitt að ná fyrr en klaki er úr jörð. Ef velja þarf á milli góðrar jarðvinnslu og snemmsáningar er betra að velja góðu jarðvinnsluna. Ef flag er laust í sér þarf að valta fyrir sáningu.
3. Sáðmagn
120 kg af fræjum á hektara gefa um 1100-2000 plöntur á fermetra (m2). Hver planta hefur þá um og yfir 5 cm2 svæði. Í svo þéttri sáningu greinist plantan ekki. Ef sáðmagn er aukið vex hætta á legu þar sem plöntur verða veikari. Þar sem ræktun er í lagi leggst plantan ekki, en ef hún leggst er líklegt að hún verði ekki til nytja. Ef sáðmagn er minnkað og hver planta fer að hafa mikið rými fer plantan að greinast niður við rót og það spillir þræðinum.
4. Illgresi
Lín er frekar lengi að mynda þéttan svörð og þolir illa illgresi. Lín þolir hins vegar illgresiseyðinn linuron (verslunarheiti er Afalon) sem fellir nærri allar aðrar einærar plöntutegundir. Það er því hægt að úða ef einært illgresi er í akrinum. Nota þarf 1-2 lítra af Afaloni á hektara.
5. Áburðargjöf, pH
Við áburðargjöf má miða við að notaður sé um hálfur til tveir þriðju túnskammtar af nitri (N) og kalí (K) og fullur skammtur af fosfór (P). Hver túnskammturinn er, er háð ræktunarsögu spildunnar og frjósemi. Í flestum tilfellum er fullur áburðarskammtur á lín um 65 kg af N, 30 kg af P og 60 kg af K á hektara. Þessu má til dæmis ná með því að bera á 450 kg af Græði 5 á hektara. PH í jarðvegi á að vera milli 6 og 7.
6. Næturfrost
Næturfrost að hausti hefur lítil sem engin áhrif á línið. Lín getur því staðið í akrinum fram í nóvember ef veður leyfir það að öðru leyti.
7. Uppskerutími
Við sáningu í maíbyrjun má búast við blómgun í seinni hluta júlí. Plöntur eru komnar með sterka þræði 30-40 dögum eftir fullblómstrun. Rykkja má hvenær sem er eftir það. Við rykkingu er plantan dregin upp úr moldinni en ekki slegin. Ef seint er rykkt má búast við að fræ hafi þroskast og þau má þá hirða. Eftir upptöku fer rykkilínið í vinnslu sem miðar að því að fjarlægja öll plöntulíffæri utan af trefjaþráðunum sem liggja í búntum innan í stönglinum.
Fyrsta skref í vinnsluferlinu er feyging, þar sem plöntuhlutar fúna utan af þráðunum. Fylgjast þarf vel með þessu því að þræðirnir sjálfir mega ekki fúna. Þekktar feygingaraðferðir eru vallarfeyging þar sem línið liggur um tíma á velli eftir rykkingu og vatnsfeyging þar sem línið er feygt í volgu vatni. Að feygingu lokinni tekur við þurrkun og brákun, þar sem mulið er utan af þráðunum. Síðan þarf að kemba þræðina og eftir það er hægt að spinna þá.
Notkun
Lín er nokkuð notað í ýmiss konar listiðnaði, en aðalmarkaður líns er hins vegar sem hráefni í vefnað. Það kallast þá spunalín og er til dæmis notað í líndúka. Einnig er línið haft í svokallaða flóka, en þar eru línþræðir ekki spunnir saman heldur þæfðir og pressaðir saman í ýmiss konar form. Með pressun má mynda sterkar einingar og hafa þær í sumum tilfellum komið í stað gerviefna. Þannig eru þær notaðar sem plötur til dæmis innan á bílhurðum sumra bíla.
