Af hverju hófst Persaflóastríðið fyrra?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Af hverju hófst Persaflóastríðið fyrra?
Upprunalega spurningin hljóðaði svona:

Hvað varð til þess að Persaflóastríðið fyrra hófst (1980–1988)?

Persaflóastríðið 1980–1988 var afleiðing mikillar spennu á milli Írans og Íraks sem hægt er að rekja til ársins 1969. Þá féll Íran frá samkomulagi ríkjanna sem hafði staðið frá 1937, um fljótið Shatt al-Arab, en hluti þess liggur á landamærum ríkjanna. Skipaleiðir á Shatt al-Arab voru mikilvægar fyrir bæði ríkin, gjarnan notaðar til þess að flytja olíu. Írönsk skip hættu þar með að borga toll til Íraks þegar þau sigldu upp fljótið en Mohammad Reza Shah (1919 –1980) Íranskeisara, fannst ósanngjarnt að greiða toll þar sem flest skipin sem sigldu upp Shatt al-Arab voru írönsk. Írakar hótuðu að hindra aðgengi upp fljótið nema skipin sigldu með íraskan fána á lofti. Íranir svöruðu með því að sýna hernaðarmátt sinn með svonefndri Arvand-aðgerð og sigldu kaupskipi sem flaggaði írönskum fána upp fljótið í fylgd fjölda herskipa og þota. Íraski herinn var á þessum tíma mun veikari en sá íranski og sat einfaldlega hjá á meðan þessu stóð.

Annar þáttur í deilunum á milli ríkjanna var Khuzestan, fylki í suð-vestur Íran og austur af Shatt al-Arab. Írakar litu á það sem sitt eigið fylki, en þar eru nokkrar af stærstu olíulindum Írana. Khuzestan tilheyrði persneskum konungdæmum frá örófi alda, allt frá Elamítum til Akkamenída og seinna meir Sassanída, en með tilkomu Óttómansveldisins fóru stríðandi fylkingar að kljást um landsvæðið og landamæri hnikuðust til. Frá byrjun 19. aldar var landsvæðið hins vegar hluti af Íran. Samkvæmt Saddam Hussein (1937–2006), síðar forseta Íraks, var ágreiningur Íraka við Írana ekki vegna Shatt al-Arab, sem væri hluti af íraskri jörð, heldur snérist hann um Khuzestan, sem væri einnig hluti af íraskri jörð en hafi áður verið innlimað af Írönum. Í hefndarskyni fyrir tilkall Íraka til Khuzestan, varð Íran helsti stuðningsaðili kúrdískra uppreisnarmanna í Írak í upphafi áttunda áratugarins með því að veita þeim vopn og bækistöðvar í Íran.

Samskipti á milli ríkjanna tveggja voru því býsna slæm á fyrri hluta 8. áratugar síðustu aldar. Árið 1975 hittust Mohammad Reza Shah og Saddam Hussein í Alsír og skrifuðu undir Alsír-sáttmálann svokallaða, en Houari Boumédiéne (1932–1978) forseti Alsír gegndi hlutverki sáttasemjara. Samkomulaginu var ætlað að binda enda á ágreininginn á milli ríkjanna um landamæri þeirra við Shatt al-Arab og Khuzestan, sem og enda stuðning Írana við uppreisn Kúrda.

Spennan á milli ríkjanna jókst hins vegar aftur í kjölfar íslömsku byltingarinnar í Íran árið 1979. Ayatollah Ruhollah Khomeini (1902-1989) komst þá til valda í Íran og hvatti sömuleiðis til íslamskar byltingar í Írak. Íran fór í kjölfarið að skipta sér af innlendum málum í Írak og landamæraátök áttu sér stað af og til árið 1980. Ríkisstjórn Írans átti þá í deilum við Bandaríkin eftir að íranskir námsmenn réðust inn í bandaríska sendiráðið í höfuðborginni Tehran og náðu því á sitt vald. Þeir tóku starfsfólk sendiráðsins í gíslingu og héldu því föngnu í 444 daga. Í kjölfarið einangraðist Íran sem áður hafði notið stuðnings ýmissa ríkja, þar á meðal Bandaríkjanna. Þá var her landsins í óreiðu í kjölfar byltingarinnar.

Í Írak hafði Saddam Hussein veitt auknu fé til hermála síðan ríkin tvö skrifuðu undir Alsír-sáttmálann. Hann taldi að veik staða Írans í kjölfar byltingarinnar væri fullkomið tækifæri til þess að hefja innrás. Þann 17. september 1980 sögðu Írakar sig frá Alsír-sáttmálanum. Saddam Hussein hélt því fram að íslamska lýðveldið Íran neitaði að hlíta ákvæðum sáttmálans og taldi hann ógildan vegna átaka á landamærunum og afskipta Írana af innanríkismálum Íraka. Fimm dögum síðar, þann 22. september, hófu Írakar innrás inn í Íran og þar með hófst formlega stríð á milli ríkjanna.

Heimildir og myndir:

• Britannica, The Editors of Encyclopaedia (2021, 15. október).Iran-Iraq War. Encyclopedia Britannica. (Sótt 12.1.2022).
• Rajaiee, Farhang. The Iran-Iraq War: The Politics of Aggression. University Press of Florida, 1993.
• Williamson, Murray og Kevin M. Woods. The Iran-Iraq War: A Military and Strategic History. Cambridge University Press, 2014.
• Kort byggt á: Locator map Iran Khuzestan Province.png. Íslenskur texti settur inn af ritstjórn Vísindavefsins. Birt undir CC BY-SA 3.0 leyfi. (Sótt 7.1.2022).
• 1975 Algiers Agreement.jpg - Wikimedia Commons. (Sótt 7.1.2022).

---

Þetta svar var unnið í námskeiðinu MAF303G Íran: Saga og menning á 20. og 21. öld haustið 2021. Kjartan Orri Þórsson, aðjúnkt við Deild menntunar og margbreytileika, hafði umsjón með námskeiðinu....