Hvernig verður manni ekki um sel?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvernig verður manni ekki um sel?
Orðatiltækið vera eða verða ekki um sel merkir að ‘lítast ekki á blikuna, vera kvíðinn, áhyggjufullur’. Vera ekki um sel virðist eldra í málinu og er bein merking þess að líka ekki við selinn, vera ekki um selinn gefið (sbr. Íslenzkt orðtakasafn Halldórs Halldórssonar 1968 og síðar). Elsta dæmi um það í söfnum Orðabókar Háskólans er frá 17. öld en dæmi um að verða ekki um sel þekkjast frá 19. öld.

Orðatiltækið á rætur að rekja til þjóðtrúar og þess að margir höfðu ímugust á selnum. Í Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar (1974:313) stendur til dæmis:

Það gegnir furðu, að alþýða manna á Íslandi elur í brjósti einkennilega tilfinningu, blandna viðbjóði og virðingu, gagnvart selunum. Orsakir þessa eru í fyrsta lagi sú fávíslega skoðun manna, að selir líkist mönnum meira í skapnaði en öll önnur dýr, og styrkir forvitni selanna og skynsemi á ýmsum sviðum þessa skoðun manna.

Mynd: Scuba.lu

Vísindavefnum barst athugasemd frá lesanda svarsins við orðasambandinu „að verða ekki um sel“. Lesandi þekkti eftir föður sínum úr Miklaholtshreppi að sambandið væri notað „við þær aðstæður að slæmur viðskilnaður hafi verið í seli þegar það var yfirgefið að hausti“. Þrátt fyrir allnokkra leit hefur mér ekki tekist að finna dæmi um þá notkun. Ég vísaði í orðtakasafn Halldórs Halldórssonar en Jón G. Friðjónsson gefur sömu skýringu í riti sínu Mergi málsins (2006: 721). Áratuga vinna á Orðabók Háskólans kenndi mér að oft getur leynst staðbundin notkun orða og orðasambanda og er öll vitneskja um slíkt vel þegin.

...