Hversu margir bæir eða þorp á Íslandi standa fjarri sjó?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hversu margir bæir eða þorp á Íslandi standa fjarri sjó?
Upprunalega spurningin hljóðaði svona:

Hvað eru margir bæir/þorp á Íslandi sem eru ekki við sjó?

Að baki orðunum bær og þorp liggja ekki skýrar skilgreiningar, það er ekkert sem segir hvenær húsaþyrping verður að þorpi eða bæ. Hér þarf því að byrja á að ákveða hvaða merkingu á að leggja í orðin. Ein leið er sú að gera ráð fyrir að bær eða þorp hafi sömu merkingu á þéttbýli, líkt og gert er í svari við spurningunni Hver er fámennasti bær/þorp á Íslandi og hversu margir búa þar? Gallinn við það er hins vegar sá að þéttbýli er skilgreint með að lágmarki 200 íbúa sem útilokar þá nokkur vel þekkt þorp. Til þess að ákveða hvaða staði á að taka með í þessu svari er því frekar valið að nota lista Hagstofunnar yfir byggðakjarna með að minnsta kosti 50 íbúa þann 1. janúar 2024.^[1]

Samkvæmt vef Hagstofunnar eru alls 104 byggðakjarnar á landinu þar sem íbúar eru 50 eða fleiri. Af þeim er 31 ekki við sjó. Byggðakjarnar fjarri sjó eru langflestir á Suðurlandi, eins og kortið hér fyrir neðan ber með sér. Engin þorp eða bæir á Snæfellsnesi eða Vestfjörðum eru fjarri sjó, nokkrir slíkir staðir eru á Vesturlandi og Norðurlandi en sárafáir á Austurlandi.

Flestir þessara staða eru fremur fámennir; um fjórðungur þeirra hefur innan við 100 íbúa og rúmur helmingur hefur innan við 200 íbúa. Selfoss er fjölmennasta byggðin sem ekki stendur við sjó, íbúar þar voru rúmlega 9.800 þann 1. janúar 2024. Þar á eftir kemur Hveragerði með tæplega 3.300 íbúa, Egilsstaðir með rúmlega 2.600, Hvolsvöllur með tæplega 1.100 og Hella með rúmlega 1.000 íbúa. Aðrir staðir eru fámennari.

Byggðamynstur á Íslandi er að langmestu leyti afleiðing af þróun sem átti sér stað fyrir og eftir aldamótin 1900 og var knúin áfram af breyttum samfélagsháttum og tækifærum í sjávarútvegi. Fólk flykktist úr sveitum að sjávarsíðunni og fjölmörg þorp urðu til allt í kringum landið. Byggðakjarnar sem ekki standa við sjó eiga sér aðrar rætur. Sumir hafa orðið til í tengslum við landbúnað, verslun og/eða þjónustu við sveitir, svo sem margir staðanna á Suðurlandi. Aðrir staðir hafa sterka tengingu við skólahald eins og Bifröst, Hvanneyri, Hólar, Laugar og Laugarvatn. Samgöngubætur eða staðsetning nærri alfaraleið hafa líka ýtt undir myndin þéttbýliskjarna. Sem dæmi má nefna Varmahlíð, sem liggur mjög vel við samgöngum, á krossgötum og við aðalumferðaræðina milli landshluta og einnig Selfoss þar sem þéttbýli tók að myndast með tilkoma Ölfusárbrúar undir lok 19. aldar.

Þéttbýliskjarnar sem ekki standa við sjó hafa flestir myndast síðar en sjávarþorpin og sumir nokkuð nýlega. Af stöðunum 31 eru aðeins Selfoss og Hveragerði nefndir í göngum Hagstofunnar fyrir mannfjölda í byggðakjörnum árið 1940, áratug seinna hafa Egilsstaðir, Hvolsvöllur og Hella bæst við og 1960 er Laugarvatn einnig tilgreint sem byggðakjarni. Sjö byggðakjarnar hafa bæst við á lista Hagstofunnar eftir aldamótin 2000, það eru Melahverfi, Reykholt, Lónsbakki, Brúnahlíð, Tjarnarbyggð, Árnes og Borg í Grímsnesi. Ólíkt mörgum sjávarbyggðum þar sem íbúum hefur farið fækkandi undarfarna áratugi eru sárafáir staðir fjarri sjó sem eru með færri íbúa í dag en þeir voru í upphafi aldarinnar.

Tilvísun:

1. ^ Samkvæmt skilgreiningu Hagstofunnar er byggðakjarni samfellt byggt svæði innan eins sveitarfélags sem hefur: a. skýrt gatnakerfi; eða b. heiti; eða c. að hámarki 200 metra á milli húsa. Hagstofan birtir aðeins tölur um byggðakjarna sem hafa 50 íbúa eða fleiri eða hafa náð því marki einhvern tímann á því árabili sem útgefnar tölur ná til.

Heimildir og myndir:

• Hagstofa Íslands. Mannfjöldi eftir byggðakjörnum, kyni og aldri 1. janúar 1998-2024.
• Hagstofa Íslands. Mannfjöldi í einstökum byggðakjörnum og strjálbýli eftir landsvæðum ár hvert 1889-1990
• Jórunn Íris Sindradóttir og Ómar Harðarson. 2015. Endurskilgreining Hagstofu Íslands á þéttbýlisstöðum og byggðakjörnum. Hagstíðindi, 100. árg. 11. tbl. Hagstofa Íslands.
• Kortagrunnur: Landmælingar Íslands - Kortasjá. Texti settur inn af ritstjórn Vísindavefsins.
• Mats Icelandic Image Library. © Christopher Lund. Birt með góðfúslegu leyfi.

...