Úr hvaða ritum fékk Snorri Sturluson sína vitneskju um fljótið Tanais sem nú kallast Don?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Úr hvaða ritum fékk Snorri Sturluson sína vitneskju um fljótið Tanais sem nú kallast Don?
Snorri Sturluson getur fljótsins Tanais í Heimskringlu. Þar segir í upphafi Ynglingasögu:

Úr norðri frá fjöllum þeim, er fyrir utan eru byggð alla, fellur á um Svíþjóð, sú er að réttu heitir Tanais; hún var forðum kölluð Tanakvísl eða Vanakvísl; hún kemur til sjávar inn í Svartahaf. Í Vanakvíslum var þá kallað Vanaland eða Vanaheimur. Sú á skilur heimsþriðjungana; heitir fyrir austan Asía en fyrir vestan Evrópa.¹

Hér er átt við ána Don.

Sennilega er ómögulegt að segja með vissu hvaðan Snorri fékk upplýsingar um Tanais en afar ósennilegt er að hann hafi fengið þær úr grískum ritum, til dæmis úr landafræði Strabons, eins og fram kemur í svari undirritaðs við spurningunni Er hægt að leiða líkum að því að Snorri Sturluson hafi lesið landfræði grísk-rómverska landfræðingsins Strabons? Að öllum líkindum hafði hann þennan fróðleik upp úr einhverju riti á latínu, til dæmis kvæðinu Pharsalia (sem er einnig nefnt Um borgarastríðið) eftir rómverska skáldið Marcus Annaeus Lucanus eða úr ritinu Um stríðið við Júgurthu eftir rómverska sagnaritarann Sallustius. En skáldin Virgill, Propertius, Horatius, Ovidius, Seneca, Statius og Valerius Flaccus minnast líka öll á fljótið Tanais og það gera einnig sagnaritararnir Tacitus og Ammianus Marcellinus og rithöfundarnir Vitruvius og Plinius eldri. En sennilega eru Lucanus og Sallustius álitlegasta vinnutilgátan, ekki síst Lucanus. Þeir voru mikið lesnir á miðöldum og notaðir í kennslu.

Það eru meira að segja til íslenskar þýðingar af ritum þeirra Lucanusar og Sallustiusar í handritum frá 14. öld og síðar. Þær ganga saman undir nafninu Rómverja saga og komu nýlega út í tveimur bindum hjá Stofnun Árna Magnússonar í ritstjórn Þorbjargar Helgadóttur (Reykjavík: Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, 2010). Í þýðingunni á Júgurthu segir til dæmis (með breyttri réttritun) „þá flytur hann herinn á leiðis til ár þeirrar er Tanais heitir ...“² (bindi II, bls. 125 = Sal. Jug. 90.1.3) en í Rómverja sögu er hins vegar ekki að finna þær línur þar sem Lucanus minnist á Tanais því einhverjar línur vantar inn í handritin. En sjálf handritin eru líka of ung til að Snorri hafi getað lesið þau. Tilvist þeirra sýnir þó að íslenskir lærdómsmenn þekktu til Lucanusar og Sallustiusar á 14. öld og reyndar aðeins fyrr því að þýðingarnar munu vera svolítið eldri en elstu handritin. Svo virðist sem þýðingunum hafi verið steypt saman í eitt verk, Rómverja sögu, seint á 12. öld eða um það leyti sem Snorri fæddist (hann fæddist annaðhvort 1178 eða 1179). En hvort sem Snorri þekkti þessar þýðingar eða ekki, lærði hann þó örugglega að lesa latínu þegar hann var sendur í fóstur til Jóns Loftssonar í Odda á Rangárvöllum, sem þá var eitt mesta lærdómssetur á Íslandi, og vel má vera að þar hafi hann lært að lesa einmitt þessa höfunda.

Ástæðan fyrir því að Lucanus er sennileg heimild fyrir fróðleik Snorra er þó ekki einungis sú að kvæði Lucanusar var lesið víða á miðöldum, þar á meðal á Íslandi. Í þeim línum þar sem Lucanus minnist á Tanais er einnig að finna aðeins meiri landfræðilegar upplýsingar en hjá hinum skáldunum. Þegar Propertius minnist á fljótið spyr hann: „Hvert flýrðu, sturlaði maður? Það er engin undankomuleið. Þótt þú flýir til Tanais mun ástin elta þig uppi þar.“ (Prop. II.30.2). Þarna er engar landfræðilegar upplýsingar að hafa. Af sama tagi eru flestar tilvísanir skáldanna. Ovidius hefur aðeins meira að bjóða því að í kvæðinu Tristia, sem hann samdi í útlegð sinni, kvartar hann sáran undan því að búa í köldu og hrjóstrugu landi handan hvers ekkert er nema Sæviðarsund, Tanais og mýrlendið í Skýþíu og svo alveg ókunnugt land (III.4b.49-52). En Lucanus lýsir því beinlínis hvernig Tanais skiptir heiminum þannig að öðrum megin er Asía en hinum megin Evrópa (III.272-5; ýtarlegri lýsingu er að finna í IX.411 o.áfr.).

Því má leiða líkum að því að Lucanus hafi verið heimild Snorra um fljótið Tanais því hann segir í megindráttum það sama og Snorri segir og var auk þess títt lesinn höfundur á miðöldum og lesinn líka hér á landi á þeim tíma þegar Snorri hlaut menntun sína. Snorri hefur síðan sjálfur fundið upp á að tengja Tanais við Vanaland.

Mynd:

• File:Radkarte MKL1888 edited (T and O style, east-up).png - Wikimedia Commons. (Sótt 25.04.2012).

Tilvísanir:

¹ „Ór norðri frá fjöllum þeim, er fyrir útan eru byggð alla, fellr á um Svíþjóð, sú er at réttu heitir Tanais; hon var forðum kölluð Tanakvísl eða Vanakvísl; hon kömr til sjávar inn í Svartahaf. Í Vanakvíslum var þá kallat Vanaland eða Vanaheimr. Sú á skilr heimsþriðjungana; heitir fyrir austan Ásíá, en fyrir vestan Európá.“

² „þa flytr hann herinn a læiðis til áár þæirar er Tanais hæiter ...“

...