Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:40 • sest 21:16 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 15:13 • Sest 05:59 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 03:57 • Síðdegis: 16:31 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 10:23 • Síðdegis: 22:34 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Heilbrigðisvísindi Læknisfræði

Hvernig lýsir fæðingarþunglyndi sér?

Ólafur Bjarnason

Tímabilið eftir fæðingu er tími aukinnar hættu á þunglyndi og oflæti hjá konum. Konur sem leggjast inn á spítala vegna geðsjúkdóma eftir fæðingu eru langoftast annaðhvort með þunglyndi eða oflæti.

Þunglyndi og oflæti á meðgöngu og eftir fæðingu lýsir sér svipað og hjá óþunguðum konum. Þær konur sem eru í mestri hættu á að fá þunglyndi eftir fæðingu eru þær sem hafa áður fengið þunglyndi eða oflæti, og þær sem finna fyrir þunglyndi á meðgöngu.

Þó að þunglyndi og oflæti á meðgöngu og eftir meðgöngu séu algeng, yfirsést oft að greina þessi veikindi. Tímabilið eftir fæðingu er venjulega bundið gleði og tilhlökkun en í raun er þetta verulegt álagstímabil. Ef til vill er það vegna misræmis milli væntinga og raunveruleika að þunglyndi og oflæti yfirsést oft, eða er afneitað af sjúklingi og umhverfi. Algengt er að konur hafi þunglyndiseinkenni í marga mánuði áður en meðferð er hafin.

Þó að þunglyndiseinkenni geti gengið til baka án meðferðar er algengara að þau haldi áfram og margar konur geta því enn verið þunglyndar ári eftir fæðingu.

Ómeðhöndlað þunglyndi hefur alvarleg áhrif á bæði móður og ungbarn. Ómeðhöndlað fæðingarþunglyndi getur leitt til langvarandi og endurtekins þunglyndis hjá móður. Rannsóknir hafa einnig sýnt fram á skaðleg áhrif þunglyndis móður á vitsmunalegan, tilfinningalegan og félagslegan þroska barnsins. Vegna þessarar hættu er mikilvægt að greina fljótt þunglyndi og oflæti í kjölfar fæðingar, og meðhöndla með virkum hætti.



Lyndisraskanir í kjölfar fæðingar (e. postpartum mood disorders) eru venjulega flokkaðar í þrennt:
  • Sængurkvennagrát (e. postpartum blues)
  • Fæðingarþunglyndi (e. postpartum depression) án sturlunareinkenna
  • Fæðingarsturlun (e. puerperal psychosis)
Þetta eru ekki ótengdar raskanir og geta konur sýnt einkenni fleiri en einnar röskunar. Þær geta einnig verið undanfari hvor annarar.

Sængurkvennagrátur

Sængurkennagrátur er langalgengasta röskunin eftir fæðingu, en talið er að á milli 30% og 75% kvenna fá einkenni hans. Einkennandi fyrir þetta ástand eru óútreiknanlegar skapsveiflur, önuglyndi, grátköst, almennur kvíði og truflanir á svefni og matarlyst. Þessi einkenni byrja innan fárra daga frá fæðingu og standa í nokkra daga.

Sængurkvennagrátur er samkvæmt skilgreiningu skammtímaástand og góðkynja. Einkennin eru venjulega í hámarki á fjórða til fimmta degi eftir fæðingu og eru gengin til baka á tíunda degi. Ef þessi einkenni standa hins vegar lengur en tvær vikur þarf að meta konuna með tilliti til þess hvort alvarlegri veiki sé í uppsiglingu. Fylgjast þarf nánar með þeim konum með sængukvennagrát sem hafa sögu um endurtekið þunglyndi eða oflæti, en hjá þeim getur sængurkvennagrátur verið fyrirboði þunglyndis.

Fæðingarþunglyndi

Fæðingarþunglyndi kemur fyrir hjá 14% kvenna á Íslandi. Þó að þunglyndiseinkennin komi oftast fram á fyrsta mánuði eftir fæðingu þá kemur þunglyndið stundum fram á seinni hluta meðgöngunnar. Einkenni fæðingarþunglyndis eru venjulega þau sömu og þunglyndis almennt, það er þunglyndi, áhugaleysi, þreyta og sektarkennd. Sjálfsvígshugsanir koma oft fram. Kvíði og þráhyggjuhugsanir eru algengar í fæðingarþunglyndi, til dæmis um að geta gert barninu mein. Einnig er oft til staðar önuglyndi, svefntruflanir auk lystarleysis eða matargræðgi.

Fæðingarsturlun

Fæðingarsturlun er sjaldgæft ástand sem kemur fyrir hjá einni til tveimur af hverjum þúsund konum eftir fæðingu. Veikindin byrja gjarnan skyndilega og oft innan tveggja til þriggja sólarhringa frá fæðingu. Hjá langflestum konum með fæðingarsturlun byrja einkennin á fyrstu 2 vikum eftir fæðingu, en geta komið allt að 3 mánuðum eftir fæðingu.

Fyrstu einkenni eru oftast eirðarleysi, önuglyndi og svefntruflanir. Fæðingarsturlun einkennist síðan af þunglyndi eða oflæti, hegðunartruflunum, ranghugmyndum, sem geta innihaldið sektarkennd, mikilmennskuhugmyndir eða hugmyndir um að heimurinn sé að farast. Auk þess geta ofskynjanir átt sér stað. Einnig má greina truflanir á svefni og matarlyst auk einbeitingarerfiðleika.

Áhættuþættir

Á meðgöngu og við fæðingu verða miklar lífeðlisfræðilegar, sálrænar og félagslegar breytingar hjá konum. Margir þeir sem stunda rannsóknir á þessu sviði telja að hormónasveiflur geti ýtt undir tilkomu þunglyndis og oflætis, en einnig hefur sýnt sig að sálrænir og félagslegir þættir hafa áhrif. Þannig hafa nokkrar rannsóknir sýnt fram á að áfall á meðgöngutíma eða við fæðingu, eykur líkur þess að fæðingarþunglyndi komi fram. Konum sem búa við slæmar félagslegar aðstæður eða eru í erfiðri sambúð er sérstaklega hætt við fæðingarþunglyndi.

Konur sem hafa áður fengið fæðingarsturlun er hættast við fæðingarþunglyndi og fæðingarsturlun. Rannsóknir sýna að hættan á endurtekningu er allt að 70%. Konur með sögu um geðhvörf, það er oflætis- og þunglyndissjúkdóm, veikjast í 20 – 50% tilvika eftir fæðingu barns. Óljóst er að hve miklu leyti saga um þunglyndi ótengt meðgöngu auki líkur á fæðingarþunglyndi. Hins vegar er vitað að um 50% kvenna sem hafa áður fengið fæðingarþunglyndi fá það aftur.

Meðferð

Líkt og með almenna þunglyndismeðferð ræðst meðferð við fæðingarþunglyndi af því hve einkennin eru mikil og hamlandi.

Sængurkvennagrátur:

Þar sem sængurkvennagrátur er oftast vægur og stendur stutt yfir er venjulega ekki þörf á annarri meðferð en stuðningi og fræðslu. Konan þarf að heyra að ástandið sé eðlilegt og algengt og líði hjá. Hún þarf að fá næga hvíld, fá leyfi til að gráta og geta talað við trúnaðarmanneskju. Ráðlegt er að hún leiti læknis ef einkennin standa lengur en fyrstu tvær vikurnar eftir fæðingu. Þannig er mögulegt að greina fljótt hvort þunglyndi (eða oflæti) sé til staðar.

Fæðingarþunglyndi:

Þunglyndislyf eru algengasta meðferðin við fæðingarþunglyndi. Varðandi skammtastærð og tímalengd meðferðar eru konur með fæðingarþunglyndi venjulega meðhöndlaðar eins og aðrir þunglyndissjúklingar, ótengt því að þær hafa nýlega fætt barn.

Engar rannsóknir hafa sýnt fram á skaðleg áhrif þunglyndislyfja í móðurmjólk á barnið. Ennþá eru þó áhrif þessarra efna algerlega óþekkt á heila ungbarns sem er á mótunarskeiði. Rannsóknir hafa þó sýnt að efnin fluoxetine og sertraline fara sáralítið sem ekkert yfir í móðurmjólkina, auk þess sem að ekki hefur verið hægt að finna skaðleg áhrif þess á afkvæmin.

Viðtalsmeðferð er einnig notuð við meðhöndlun á fæðingarþunglyndi. Árangur þeirra hefur þó ekki verið jafn vel rannsakaður og lyfjameðferðir. Þó hefur verið sýnt fram á að árangur skammtímameðferðar með huglægri meðferð (e. cognitive-behavioral therapy) einni og sér sé jafngóður og samanburðarmeðferð með fluoxitine einu og sér. Í umræddri rannsókn náðist bestur árangur þegar viðtalsmeðferð og fluoxitine var notað saman. Þannig getur viðtalsmeðferð verið mjög gagnleg fyrir þá sjúklinga sem ekki sætta sig við lyfjameðferð eða eru með vægt þunglyndi.

Innlögn á spítala getur verið nauðsynleg þegar alvarlegt fæðingarþunglyndi á sér stað, sérstaklega fyrir sjúklinga í sjálfsvígshættu. Þá hefur samtímis innlögn móður og barns gefið besta raun.

Fæðingarsturlun:

Fæðingarsturlun er bráðavandamál, og þarfnast að jafnaði innlagnar á geðdeild. Helst þarf deildin þá að geta tekið við bæði móður og barni.

Ef meðferð fæðingarsturlunar er ekki fylgt fast eftir eru bæði móðir og barn í hættu, jafnvel lífshættu. Rannsóknir sýna að endurtekið þunglyndi eða oflæti er mjög algengt í kjölfar fæðingarsturlunar.

Áhættuhópar: Fyrirbyggjandi aðgerðir

Ákveðnir hópar kvenna virðast vera líklegri til veikjast á geði í kjölfar fæðingar. Um 30% líkur eru á að konur sem hafa áður þjáðst af þunglyndi fái fæðingarþunglyndi.

Hjá konum með fyrri sögu um geðhvörf (oflætis- og þunglyndissjúkdóm) og þeim sem hafa áður upplifað fæðingarþunglyndi eru um 50% líkur á þunglyndi í kjölfar næstu fæðingar.

Hjá konum sem hafa fengið fæðingarsturlun eru um 70% líkur á endurteknu þunglyndi eða oflæti framvegis.

Lokaorð

Ómeðhöndlað þunglyndi og oflæti setur móður í hættu á endurteknum veikindum. Að auki hefur þunglyndi móður verið tengt við langtíma vitsmunaleg, tilfinningaleg og hegðunartengd vandamál hjá börnum. Heilbrigðisstarfsfólk sem annast eftirlit með konum á meðgöngu og eftir fæðingu á að reyna að greina fæðingarþunglyndi, oflæti og sturlun, og meðhöndla skjótt. Virk meðferð er fyrir hendi, bæði lyf, stuðningur og viðtalsmeðferð. Fyrir ákveðna hópa kvenna sem eru í mikilli hættu á geðröskun kringum fæðingu þá er einnig til staðar virk fyrirbyggjandi meðferð í formi lyfja.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Myndir:

Þetta svar er unnið af vefsetrinu Doktor.is og birtist hér með góðfúslegu leyfi.

Höfundur

Ólafur Bjarnason

sérfræðingur í geðlækningum

Útgáfudagur

27.1.2008

Spyrjandi

N.N.

Efnisorð

Tilvísun

Ólafur Bjarnason. „Hvernig lýsir fæðingarþunglyndi sér?“ Vísindavefurinn, 27. janúar 2008. Sótt 19. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=7030.

Ólafur Bjarnason. (2008, 27. janúar). Hvernig lýsir fæðingarþunglyndi sér? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=7030

Ólafur Bjarnason. „Hvernig lýsir fæðingarþunglyndi sér?“ Vísindavefurinn. 27. jan. 2008. Vefsíða. 19. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=7030>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Hvernig lýsir fæðingarþunglyndi sér?
Tímabilið eftir fæðingu er tími aukinnar hættu á þunglyndi og oflæti hjá konum. Konur sem leggjast inn á spítala vegna geðsjúkdóma eftir fæðingu eru langoftast annaðhvort með þunglyndi eða oflæti.

Þunglyndi og oflæti á meðgöngu og eftir fæðingu lýsir sér svipað og hjá óþunguðum konum. Þær konur sem eru í mestri hættu á að fá þunglyndi eftir fæðingu eru þær sem hafa áður fengið þunglyndi eða oflæti, og þær sem finna fyrir þunglyndi á meðgöngu.

Þó að þunglyndi og oflæti á meðgöngu og eftir meðgöngu séu algeng, yfirsést oft að greina þessi veikindi. Tímabilið eftir fæðingu er venjulega bundið gleði og tilhlökkun en í raun er þetta verulegt álagstímabil. Ef til vill er það vegna misræmis milli væntinga og raunveruleika að þunglyndi og oflæti yfirsést oft, eða er afneitað af sjúklingi og umhverfi. Algengt er að konur hafi þunglyndiseinkenni í marga mánuði áður en meðferð er hafin.

Þó að þunglyndiseinkenni geti gengið til baka án meðferðar er algengara að þau haldi áfram og margar konur geta því enn verið þunglyndar ári eftir fæðingu.

Ómeðhöndlað þunglyndi hefur alvarleg áhrif á bæði móður og ungbarn. Ómeðhöndlað fæðingarþunglyndi getur leitt til langvarandi og endurtekins þunglyndis hjá móður. Rannsóknir hafa einnig sýnt fram á skaðleg áhrif þunglyndis móður á vitsmunalegan, tilfinningalegan og félagslegan þroska barnsins. Vegna þessarar hættu er mikilvægt að greina fljótt þunglyndi og oflæti í kjölfar fæðingar, og meðhöndla með virkum hætti.



Lyndisraskanir í kjölfar fæðingar (e. postpartum mood disorders) eru venjulega flokkaðar í þrennt:
  • Sængurkvennagrát (e. postpartum blues)
  • Fæðingarþunglyndi (e. postpartum depression) án sturlunareinkenna
  • Fæðingarsturlun (e. puerperal psychosis)
Þetta eru ekki ótengdar raskanir og geta konur sýnt einkenni fleiri en einnar röskunar. Þær geta einnig verið undanfari hvor annarar.

Sængurkvennagrátur

Sængurkennagrátur er langalgengasta röskunin eftir fæðingu, en talið er að á milli 30% og 75% kvenna fá einkenni hans. Einkennandi fyrir þetta ástand eru óútreiknanlegar skapsveiflur, önuglyndi, grátköst, almennur kvíði og truflanir á svefni og matarlyst. Þessi einkenni byrja innan fárra daga frá fæðingu og standa í nokkra daga.

Sængurkvennagrátur er samkvæmt skilgreiningu skammtímaástand og góðkynja. Einkennin eru venjulega í hámarki á fjórða til fimmta degi eftir fæðingu og eru gengin til baka á tíunda degi. Ef þessi einkenni standa hins vegar lengur en tvær vikur þarf að meta konuna með tilliti til þess hvort alvarlegri veiki sé í uppsiglingu. Fylgjast þarf nánar með þeim konum með sængukvennagrát sem hafa sögu um endurtekið þunglyndi eða oflæti, en hjá þeim getur sængurkvennagrátur verið fyrirboði þunglyndis.

Fæðingarþunglyndi

Fæðingarþunglyndi kemur fyrir hjá 14% kvenna á Íslandi. Þó að þunglyndiseinkennin komi oftast fram á fyrsta mánuði eftir fæðingu þá kemur þunglyndið stundum fram á seinni hluta meðgöngunnar. Einkenni fæðingarþunglyndis eru venjulega þau sömu og þunglyndis almennt, það er þunglyndi, áhugaleysi, þreyta og sektarkennd. Sjálfsvígshugsanir koma oft fram. Kvíði og þráhyggjuhugsanir eru algengar í fæðingarþunglyndi, til dæmis um að geta gert barninu mein. Einnig er oft til staðar önuglyndi, svefntruflanir auk lystarleysis eða matargræðgi.

Fæðingarsturlun

Fæðingarsturlun er sjaldgæft ástand sem kemur fyrir hjá einni til tveimur af hverjum þúsund konum eftir fæðingu. Veikindin byrja gjarnan skyndilega og oft innan tveggja til þriggja sólarhringa frá fæðingu. Hjá langflestum konum með fæðingarsturlun byrja einkennin á fyrstu 2 vikum eftir fæðingu, en geta komið allt að 3 mánuðum eftir fæðingu.

Fyrstu einkenni eru oftast eirðarleysi, önuglyndi og svefntruflanir. Fæðingarsturlun einkennist síðan af þunglyndi eða oflæti, hegðunartruflunum, ranghugmyndum, sem geta innihaldið sektarkennd, mikilmennskuhugmyndir eða hugmyndir um að heimurinn sé að farast. Auk þess geta ofskynjanir átt sér stað. Einnig má greina truflanir á svefni og matarlyst auk einbeitingarerfiðleika.

Áhættuþættir

Á meðgöngu og við fæðingu verða miklar lífeðlisfræðilegar, sálrænar og félagslegar breytingar hjá konum. Margir þeir sem stunda rannsóknir á þessu sviði telja að hormónasveiflur geti ýtt undir tilkomu þunglyndis og oflætis, en einnig hefur sýnt sig að sálrænir og félagslegir þættir hafa áhrif. Þannig hafa nokkrar rannsóknir sýnt fram á að áfall á meðgöngutíma eða við fæðingu, eykur líkur þess að fæðingarþunglyndi komi fram. Konum sem búa við slæmar félagslegar aðstæður eða eru í erfiðri sambúð er sérstaklega hætt við fæðingarþunglyndi.

Konur sem hafa áður fengið fæðingarsturlun er hættast við fæðingarþunglyndi og fæðingarsturlun. Rannsóknir sýna að hættan á endurtekningu er allt að 70%. Konur með sögu um geðhvörf, það er oflætis- og þunglyndissjúkdóm, veikjast í 20 – 50% tilvika eftir fæðingu barns. Óljóst er að hve miklu leyti saga um þunglyndi ótengt meðgöngu auki líkur á fæðingarþunglyndi. Hins vegar er vitað að um 50% kvenna sem hafa áður fengið fæðingarþunglyndi fá það aftur.

Meðferð

Líkt og með almenna þunglyndismeðferð ræðst meðferð við fæðingarþunglyndi af því hve einkennin eru mikil og hamlandi.

Sængurkvennagrátur:

Þar sem sængurkvennagrátur er oftast vægur og stendur stutt yfir er venjulega ekki þörf á annarri meðferð en stuðningi og fræðslu. Konan þarf að heyra að ástandið sé eðlilegt og algengt og líði hjá. Hún þarf að fá næga hvíld, fá leyfi til að gráta og geta talað við trúnaðarmanneskju. Ráðlegt er að hún leiti læknis ef einkennin standa lengur en fyrstu tvær vikurnar eftir fæðingu. Þannig er mögulegt að greina fljótt hvort þunglyndi (eða oflæti) sé til staðar.

Fæðingarþunglyndi:

Þunglyndislyf eru algengasta meðferðin við fæðingarþunglyndi. Varðandi skammtastærð og tímalengd meðferðar eru konur með fæðingarþunglyndi venjulega meðhöndlaðar eins og aðrir þunglyndissjúklingar, ótengt því að þær hafa nýlega fætt barn.

Engar rannsóknir hafa sýnt fram á skaðleg áhrif þunglyndislyfja í móðurmjólk á barnið. Ennþá eru þó áhrif þessarra efna algerlega óþekkt á heila ungbarns sem er á mótunarskeiði. Rannsóknir hafa þó sýnt að efnin fluoxetine og sertraline fara sáralítið sem ekkert yfir í móðurmjólkina, auk þess sem að ekki hefur verið hægt að finna skaðleg áhrif þess á afkvæmin.

Viðtalsmeðferð er einnig notuð við meðhöndlun á fæðingarþunglyndi. Árangur þeirra hefur þó ekki verið jafn vel rannsakaður og lyfjameðferðir. Þó hefur verið sýnt fram á að árangur skammtímameðferðar með huglægri meðferð (e. cognitive-behavioral therapy) einni og sér sé jafngóður og samanburðarmeðferð með fluoxitine einu og sér. Í umræddri rannsókn náðist bestur árangur þegar viðtalsmeðferð og fluoxitine var notað saman. Þannig getur viðtalsmeðferð verið mjög gagnleg fyrir þá sjúklinga sem ekki sætta sig við lyfjameðferð eða eru með vægt þunglyndi.

Innlögn á spítala getur verið nauðsynleg þegar alvarlegt fæðingarþunglyndi á sér stað, sérstaklega fyrir sjúklinga í sjálfsvígshættu. Þá hefur samtímis innlögn móður og barns gefið besta raun.

Fæðingarsturlun:

Fæðingarsturlun er bráðavandamál, og þarfnast að jafnaði innlagnar á geðdeild. Helst þarf deildin þá að geta tekið við bæði móður og barni.

Ef meðferð fæðingarsturlunar er ekki fylgt fast eftir eru bæði móðir og barn í hættu, jafnvel lífshættu. Rannsóknir sýna að endurtekið þunglyndi eða oflæti er mjög algengt í kjölfar fæðingarsturlunar.

Áhættuhópar: Fyrirbyggjandi aðgerðir

Ákveðnir hópar kvenna virðast vera líklegri til veikjast á geði í kjölfar fæðingar. Um 30% líkur eru á að konur sem hafa áður þjáðst af þunglyndi fái fæðingarþunglyndi.

Hjá konum með fyrri sögu um geðhvörf (oflætis- og þunglyndissjúkdóm) og þeim sem hafa áður upplifað fæðingarþunglyndi eru um 50% líkur á þunglyndi í kjölfar næstu fæðingar.

Hjá konum sem hafa fengið fæðingarsturlun eru um 70% líkur á endurteknu þunglyndi eða oflæti framvegis.

Lokaorð

Ómeðhöndlað þunglyndi og oflæti setur móður í hættu á endurteknum veikindum. Að auki hefur þunglyndi móður verið tengt við langtíma vitsmunaleg, tilfinningaleg og hegðunartengd vandamál hjá börnum. Heilbrigðisstarfsfólk sem annast eftirlit með konum á meðgöngu og eftir fæðingu á að reyna að greina fæðingarþunglyndi, oflæti og sturlun, og meðhöndla skjótt. Virk meðferð er fyrir hendi, bæði lyf, stuðningur og viðtalsmeðferð. Fyrir ákveðna hópa kvenna sem eru í mikilli hættu á geðröskun kringum fæðingu þá er einnig til staðar virk fyrirbyggjandi meðferð í formi lyfja.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

Myndir:

Þetta svar er unnið af vefsetrinu Doktor.is og birtist hér með góðfúslegu leyfi....