Senda inn spurningu
Sólin Sólin Rís 05:51 • sest 21:06 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 09:47 • Sest 06:52 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 00:02 • Síðdegis: 12:48 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 06:36 • Síðdegis: 18:53 í Reykjavík
Visit the English version

Flokkun:

Náttúruvísindi og verkfræði Landafræði

Eftir hverju eru Galapagoseyjar nefndar?

Ulrika Andersson og Þorsteinn Vilhjálmsson

Galapagoseyjar eru nefndar eftir hinum sérstöku risaskjaldbökum sem lifa við eyjarnar. Galápago er spænskt orð sem þýðir einmitt skjaldbaka.

Galapagoseyjar eru eyjaklasi í Austur-Kyrrahafi um 1000 kílómetra undan strönd Ekvador. Um 13 stórar eyjar eru í klasanum og margar minni. Um 15.000 manns búa á eyjunum og eru þeir flestir frá Ekvador. Eyjarnar mynduðust fyrir 5-9 milljón árum við eldgos og enn er eldvirkni á svæðinu. Eyjarnar eru frægar fyrir náttúrufegurð og sérstakt dýralíf sem hefur þróast í skjóli þess að eyjarnar eru bæði afskekktar og innbyrðis ólíkar. Mörg sérkenni sem ekki finnast annars staðar er að finna hjá dýrum á Galapagoseyjum .

Eyjarnar uppgötvuðust árið 1535 þegar biskupinn í Panama, Tomas de Berlanga, var á leið með skipi til Perú. Það villtist af leið og hafnaði við eyjarnar. Biskupinn gaf eyjunum nafnið Las Encantadas sem þýðir töfrandi því hann hreifst svo af náttúrufegurðinni. Sérstaklega heillaðist hann af risaskjaldbökunum sem vöppuðu um þúsundum saman á ströndinni. Biskupinn skrifaði heilmargt um þessa för sína og tók sérstaklega fram að hann hafði aldrei kynnst svona spökum dýrum. Kannski var ekki skrýtið að dýrin skyldu ekki styggjast biskupinn og föruneyti hans því þau höfðu aldrei séð manneskjur áður og kunnu ekki að óttast þær.

Galapagoseyjar komust undir stjórn Ekvador árið 1832 og í kjölfarið flutti fólk til eyjanna. Umheimurinn heyrði fyrst af eyjunum eftir að hinn frægi enski náttúruvísindamaður Charles Darwin heimsótti þær í sex vikur árið 1835. Rannsóknir hans og athuganir á eyjunum birtust í bók hans um leiðangurinn, The Voyage of the Beagle, og síðan í hinni frægu bók hans Um uppruna tegundanna árið 1859 sem varð grundvöllur að skilningi manna á tilurð og þróun tegunda til langs tíma. Nánar má lesa um Darwin í svari við spurningunni Hver var Charles Darwin?




Frægustu dýr eyjanna eru án efa risaskjaldbökurnar sem eru stærstu skjaldbökur í heimi. Þær geta orðið meira en 200 kg að þyngd og meira en metri á lengd. Þær geta líka orðið fjörgamlar. Sú elsta sem vitað er um með vissu varð 152 ára en sennilega hafa sumar orðið enn eldri. Risaskjaldbakan er það dýr sem lengst lifir á jörðinni. Skjaldbökurnar eru þó mun færri nú en þær voru þegar mennirnir komu fyrst til eyjanna. Þá voru um 250 þúsund skjaldbökur á eyjunum en í dag eru þær aðeins um 15 þúsund.

Ástæður þess að skjaldbökum hefur fækkað eru nokkrar. Á nítjándu öld voru til dæmis eyjarnar oft heimsóttar af áhöfnum skipa sem þótti skjaldbökukjöt mjög gott. Skjaldbökur eru líka þeim kostum búnar að geta lifað án matar og drykkjar í langan tíma. Því voru þær oft veiddar, lagðar á bakið í skipunum og síðan slátrað eftir þörfum. Þannig gátu skipverjar gætt sér á fersku kjöti hvenær sem var úti á sjó. Með mannfólkinu komu einnig til eyjanna ýmis dýr sem ógnuðu risaskjaldbökunum eins og hundar, kettir og rottur sem gjarnan éta egg skjaldbakanna. Þá éta geitur oft þann gróður sem skjaldbökurnar lifa á.

Stjórnvöld í Ekvador hafa gert tilraunir til þess að bjarga dýralífinu á Galapagoseyjunum og meðal annars breytt stórum hluta eyjanna í þjóðgarð. Auk þess er stranglega bannað að flytja skjaldbökur og egg þeirra af eyjunum.

Þar sem Galapagoseyjar eru ekki síst frægar fyrir rannsóknir Charles Darwins á náttúrufari þeirra er ekki úr vegi að heyra að lokum hvernig hann lýsir þeim:
Galapagos-eyjaklasinn er um 800-1000 km undan ströndum Suður-Ameríku. Samt ber allt sem myndast hefur á landi eða í vatni óvefengjanlegt svipmót hins ameríska meginlands. Þarna eru 26 mismunandi landfuglar og af þeim flokkast 21 eða kannski 23 sem sérstakar tegundir, þannig að flestir mundu gera ráð fyrir því að þeir hefðu verið skapaðir hér. Samt sem áður eru þessir fuglar mjög líkir amerískum tegundum og birtist það í öllum einkennum þeirra, í venjum, látbragði og hljóðfalli. Sama máli gegnir um önnur dýr og næstum allar jurtir ... Þegar náttúrufræðingurinn virðir fyrir sér íbúa þessara eldfjallaeyja á miðju Kyrrahafi, mörg hundruð kílómetra frá meginlandinu, finnst honum að hann sé staddur í sjálfri Ameríku.

Hvers vegna skyldi þetta vera svo? Hvers vegna skyldu tegundir, sem menn telja skapaðar á Galapagos-eyjum og hvergi annars staðar, bera svo sterkt svipmót tegunda sem hafa verið skapaðar í Ameríku? Hvað snertir lífsskilyrði, jarðfræðilega staðhætti, hæð eða loftslag á Galapagos-eyjum líkjast þær í engu ströndum Suður-Ameríku: í raun og veru eru staðirnir mjög ólíkir.

Á hinn bóginn líkjast Galapagos-eyjar mjög Grænhöfðaeyjum (Cabo Verde-eyjum) að því er tekur til jarðvegs frá eldfjöllum, loftslags, hæðar og stærðar: en hvílíkur reginmunur á íbúum! Lífríki Grænhöfðaeyja er skylt lífinu í Afríku á sama hátt og líf á Galapagos-eyjum er skylt lífinu í Ameríku.

Staðreyndir af þessu tagi verða að mínu áliti alls ekki skýrðar út frá hinni viðteknu kenningu um óháða sköpun. Hins vegar gefur auga leið, samkvæmt þeirri kenningu sem hér er haldið fram (það er um náttúruval), að öll líkindi standa til þess að landnemar berist frá Ameríku til Galapagos-eyja og frá Afríku til Grænhöfðaeyja, hvort sem það hefur gerst með tilviljanakenndum flutningum eða með landbrú áður fyrr. Slíkir landnemar mundu geta tekið breytingum en vegna erfðalögmálsins leynir sér samt ekki hvaðan þeir eru komnir. (Charles Darwin, On the Origin of Species, ljóspr. 1. útg.; Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1964, 397-9.

Sjá einnig svör við skyldum spurningum:

Heimildir

Vefsetur háskólans Rochester Institute of Technology
Britannica Online
The American Museum of Natural History

Mynd af risaskjaldbökunni var á vefsetrinu The Big Zoo
Myndin af risaskjaldbökuhöfðinu Rochester Institute of Technology

Höfundar

Ulrika Andersson

Ulrika Andersson

vísindablaðamaður

Þorsteinn Vilhjálmsson

Þorsteinn Vilhjálmsson

prófessor emeritus, ritstjóri Vísindavefsins 2000-2010 og ritstjóri Evrópuvefsins 2011

Útgáfudagur

3.5.2002

Spyrjandi

Ásmundur Ásmundsson, f. 1988

Efnisorð

Tilvísun

Ulrika Andersson og Þorsteinn Vilhjálmsson. „Eftir hverju eru Galapagoseyjar nefndar? “ Vísindavefurinn, 3. maí 2002. Sótt 16. apríl 2024. http://visindavefur.is/svar.php?id=2353.

Ulrika Andersson og Þorsteinn Vilhjálmsson. (2002, 3. maí). Eftir hverju eru Galapagoseyjar nefndar? Vísindavefurinn. Sótt af http://visindavefur.is/svar.php?id=2353

Ulrika Andersson og Þorsteinn Vilhjálmsson. „Eftir hverju eru Galapagoseyjar nefndar? “ Vísindavefurinn. 3. maí. 2002. Vefsíða. 16. apr. 2024. <http://visindavefur.is/svar.php?id=2353>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki
Spyrja

Sendu inn spurningu LeiðbeiningarTil baka

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=

Senda grein til vinar

=

Eftir hverju eru Galapagoseyjar nefndar?
Galapagoseyjar eru nefndar eftir hinum sérstöku risaskjaldbökum sem lifa við eyjarnar. Galápago er spænskt orð sem þýðir einmitt skjaldbaka.

Galapagoseyjar eru eyjaklasi í Austur-Kyrrahafi um 1000 kílómetra undan strönd Ekvador. Um 13 stórar eyjar eru í klasanum og margar minni. Um 15.000 manns búa á eyjunum og eru þeir flestir frá Ekvador. Eyjarnar mynduðust fyrir 5-9 milljón árum við eldgos og enn er eldvirkni á svæðinu. Eyjarnar eru frægar fyrir náttúrufegurð og sérstakt dýralíf sem hefur þróast í skjóli þess að eyjarnar eru bæði afskekktar og innbyrðis ólíkar. Mörg sérkenni sem ekki finnast annars staðar er að finna hjá dýrum á Galapagoseyjum .

Eyjarnar uppgötvuðust árið 1535 þegar biskupinn í Panama, Tomas de Berlanga, var á leið með skipi til Perú. Það villtist af leið og hafnaði við eyjarnar. Biskupinn gaf eyjunum nafnið Las Encantadas sem þýðir töfrandi því hann hreifst svo af náttúrufegurðinni. Sérstaklega heillaðist hann af risaskjaldbökunum sem vöppuðu um þúsundum saman á ströndinni. Biskupinn skrifaði heilmargt um þessa för sína og tók sérstaklega fram að hann hafði aldrei kynnst svona spökum dýrum. Kannski var ekki skrýtið að dýrin skyldu ekki styggjast biskupinn og föruneyti hans því þau höfðu aldrei séð manneskjur áður og kunnu ekki að óttast þær.

Galapagoseyjar komust undir stjórn Ekvador árið 1832 og í kjölfarið flutti fólk til eyjanna. Umheimurinn heyrði fyrst af eyjunum eftir að hinn frægi enski náttúruvísindamaður Charles Darwin heimsótti þær í sex vikur árið 1835. Rannsóknir hans og athuganir á eyjunum birtust í bók hans um leiðangurinn, The Voyage of the Beagle, og síðan í hinni frægu bók hans Um uppruna tegundanna árið 1859 sem varð grundvöllur að skilningi manna á tilurð og þróun tegunda til langs tíma. Nánar má lesa um Darwin í svari við spurningunni Hver var Charles Darwin?




Frægustu dýr eyjanna eru án efa risaskjaldbökurnar sem eru stærstu skjaldbökur í heimi. Þær geta orðið meira en 200 kg að þyngd og meira en metri á lengd. Þær geta líka orðið fjörgamlar. Sú elsta sem vitað er um með vissu varð 152 ára en sennilega hafa sumar orðið enn eldri. Risaskjaldbakan er það dýr sem lengst lifir á jörðinni. Skjaldbökurnar eru þó mun færri nú en þær voru þegar mennirnir komu fyrst til eyjanna. Þá voru um 250 þúsund skjaldbökur á eyjunum en í dag eru þær aðeins um 15 þúsund.

Ástæður þess að skjaldbökum hefur fækkað eru nokkrar. Á nítjándu öld voru til dæmis eyjarnar oft heimsóttar af áhöfnum skipa sem þótti skjaldbökukjöt mjög gott. Skjaldbökur eru líka þeim kostum búnar að geta lifað án matar og drykkjar í langan tíma. Því voru þær oft veiddar, lagðar á bakið í skipunum og síðan slátrað eftir þörfum. Þannig gátu skipverjar gætt sér á fersku kjöti hvenær sem var úti á sjó. Með mannfólkinu komu einnig til eyjanna ýmis dýr sem ógnuðu risaskjaldbökunum eins og hundar, kettir og rottur sem gjarnan éta egg skjaldbakanna. Þá éta geitur oft þann gróður sem skjaldbökurnar lifa á.

Stjórnvöld í Ekvador hafa gert tilraunir til þess að bjarga dýralífinu á Galapagoseyjunum og meðal annars breytt stórum hluta eyjanna í þjóðgarð. Auk þess er stranglega bannað að flytja skjaldbökur og egg þeirra af eyjunum.

Þar sem Galapagoseyjar eru ekki síst frægar fyrir rannsóknir Charles Darwins á náttúrufari þeirra er ekki úr vegi að heyra að lokum hvernig hann lýsir þeim:
Galapagos-eyjaklasinn er um 800-1000 km undan ströndum Suður-Ameríku. Samt ber allt sem myndast hefur á landi eða í vatni óvefengjanlegt svipmót hins ameríska meginlands. Þarna eru 26 mismunandi landfuglar og af þeim flokkast 21 eða kannski 23 sem sérstakar tegundir, þannig að flestir mundu gera ráð fyrir því að þeir hefðu verið skapaðir hér. Samt sem áður eru þessir fuglar mjög líkir amerískum tegundum og birtist það í öllum einkennum þeirra, í venjum, látbragði og hljóðfalli. Sama máli gegnir um önnur dýr og næstum allar jurtir ... Þegar náttúrufræðingurinn virðir fyrir sér íbúa þessara eldfjallaeyja á miðju Kyrrahafi, mörg hundruð kílómetra frá meginlandinu, finnst honum að hann sé staddur í sjálfri Ameríku.

Hvers vegna skyldi þetta vera svo? Hvers vegna skyldu tegundir, sem menn telja skapaðar á Galapagos-eyjum og hvergi annars staðar, bera svo sterkt svipmót tegunda sem hafa verið skapaðar í Ameríku? Hvað snertir lífsskilyrði, jarðfræðilega staðhætti, hæð eða loftslag á Galapagos-eyjum líkjast þær í engu ströndum Suður-Ameríku: í raun og veru eru staðirnir mjög ólíkir.

Á hinn bóginn líkjast Galapagos-eyjar mjög Grænhöfðaeyjum (Cabo Verde-eyjum) að því er tekur til jarðvegs frá eldfjöllum, loftslags, hæðar og stærðar: en hvílíkur reginmunur á íbúum! Lífríki Grænhöfðaeyja er skylt lífinu í Afríku á sama hátt og líf á Galapagos-eyjum er skylt lífinu í Ameríku.

Staðreyndir af þessu tagi verða að mínu áliti alls ekki skýrðar út frá hinni viðteknu kenningu um óháða sköpun. Hins vegar gefur auga leið, samkvæmt þeirri kenningu sem hér er haldið fram (það er um náttúruval), að öll líkindi standa til þess að landnemar berist frá Ameríku til Galapagos-eyja og frá Afríku til Grænhöfðaeyja, hvort sem það hefur gerst með tilviljanakenndum flutningum eða með landbrú áður fyrr. Slíkir landnemar mundu geta tekið breytingum en vegna erfðalögmálsins leynir sér samt ekki hvaðan þeir eru komnir. (Charles Darwin, On the Origin of Species, ljóspr. 1. útg.; Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1964, 397-9.

Sjá einnig svör við skyldum spurningum:

Heimildir

Vefsetur háskólans Rochester Institute of Technology
Britannica Online
The American Museum of Natural History

Mynd af risaskjaldbökunni var á vefsetrinu The Big Zoo
Myndin af risaskjaldbökuhöfðinu Rochester Institute of Technology

...